کتاب ریاضی هفتم از انتشارات علامه حلّی، با تألیف «مریم خاکی»، یکی از کتاب‌های موجود در بازار برای دانش‌آموزان هفتم است. چند سال پیش تعدادی از معلمان با دغدغه آموزش استعداد درخشان، دور هم جمع شدند. و مؤسسه علامه حلی را تأسیس کردند.
این معلم‌ها که خودشان از دانش‌آموختگان مدارس استعدادهای درخشان شهر تهران هستند، سال‌ها در مدارس سمپاد (سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان – که غالباً با مدارسی به نام فرزانگان برای دختران و علامه حلی برای پسران، شناخته شده‌اند.) به دنبال پیاده‌سازی روش‌های جدید و مؤثر آموزش بوده‌اند. و در نهایت تصمیم گرفتند تا نتیجه‌ی این تجربیات را در مؤسسه علامه حلی در اختیار دیگر فعالان در عرصه‌ی آموزش بگذارند.
برای نمونه، خانم مریم خاکی، مؤلف این کتاب، ۱۳ سال سابقه تدریس در مدارس نمونه و مراکز سمپاد را دارد. همچنین عضو تیم ترجمه‌ی آزمون‌های جهانی ریاضیات و نیز طراح سؤالات آزمون‌های مؤسسه علامه حلی است.
مجموعه کتاب‌های انتشارات علامه حلی، یکی از محصولات این تلاش جمعی است. در این کتاب‌ها تلاش شده است تا علاوه بر تأمین محتوای مناسب برای دانش‌آموزان برتر کشور، روش‌های جدیدتر و مؤثرتر آموزشی هم در انتقال این محتوا به کار گرفته شده و پیاده‌سازی شود. در پس این کتاب‌ها، ساعت‌ها کار فکری برای انتخاب ساختار و شیوه‌ی تدوین صرف شده است.
مشخصات و ویژگی‌های کتاب ریاضی هفتم انتشارات علامه حلی
کتاب ریاضی هفتم علامه حلی در ۱۹۶ صفحه، شامل همه‌ی ۹ فصل ریاضیات هفتم است. (البته فصل اول ریاضی هفتم با عنوان راهبردهای حل مسئله، در صفحات ۹ و ۱۰ این کتاب آمده و بسیار مختصر و بدون هیچ مثالی است که البته با توجه به موضوع این فصل منطقی به نظر می‌رسد).
این کتاب بیشتر برای دانش‌آموزان با سطح علمی خوب و دانش‌آموزان مدارس سمپاد به چاپ رسیده است. برای جذاب‌تر شدن آموزش در این کتاب از شخصیتی به نام لاکی (یک لاک‌پشت!) استفاده شده است. این کتاب شامل ۴ بخش اصلی است:
- درسنامه
- تمرین
- تست (پرسش‌های چهار گزینه‌ای)
- پاسخنامه
در ابتدای هر فصل درخت دانش آن فصل دیده می‌شود. درخت دانش یک نمودار به شکل دایره است. که به شما کمک می‌کند در کم‌ترین حجم، مطالب علمی فصل و چگونگی تقسیم‌بندی و ارتباط آن‌ها را با هم درک کنید. در واقع این بخش نقشه‌ای است برای گم نشدن در موضوعات علمی هر فصل.
درسنامه
درسنامه اولین بخش از هر فصل است. درسنامه‌ها پر از کادرهایی است که حتی حاشیه‌ی کتاب را هم در برگرفته است. در درسنامه‌ها از روش‌های نوینی برای آموزش استفاده شده است. و مفاهیم با مثال‌هایی از دنیای واقعی آموزش داده می‌شوند. به عنوان مثال برای درک بهتر مفهوم اعداد صحیح (مثبت و منفی) از اختلاف ساعت کشورها نسبت به مبدأ (گرینویچ) استفاده شده است.
این درسنامه‌ها را نمی‌توان خودآموز دانست، بنابراین برای درک این درسنامه‌ها و مباحث موجود در کتاب، دانش‌آموز حتماً باید از قبل زمینه‌ای داشته باشد. مثال‌های درون درسنامه، دارای پاسخ تشریحی هستند. کادرهای موجود در درسنامه به شرح زیر است (در هر کدام از این کادرها، لاکی در حالت خاصی قرار گرفته است):
- پاسخگو باش: این کادرها شامل سؤالاتی منطبق بر درسنامه است و انتظار می‌رود دانش‌آموز بعد از مطالعه‌ی درسنامه بتواند به سؤالات درون کادر «پاسخگو باش» که در کتاب زیاد به چشم می‌خورد، جواب درست بدهد. سطح این سؤالات متوسط است. این سؤالات پاسخنامه ندارند.
- جالب است بدانی: این کادر برای دانش‌آموزانی است که می‌خواهند مطالبی بیش از کتاب درسی بدانند. الزامی برای خواندن و یادگیری این مطالب، وجود ندارد، اما این مطالب ممکن است برای دانش‌آموزان آن‌قدری جذاب باشد که نتوان به سادگی از آن گذشت.
- کنکاش کن: معمولاً همه‌ی یادگیری در کلاس درس اتفاق نمی‌افتد. گاهی لازم است راجع به یک موضوع خارج از فضای کلاس تحقیق کنید و نتیجه‌ی آن را به کلاس ارائه دهید. کتابخانه، دوستان، اینترنت، خانواده و … منابعی هستند که برای این کار می‌توانید استفاده کنید. کادر «کنکاش کن» در حقیقت، یک موضوع را در راستای مطالب کتاب درسی برای تحقیق و تفحص، پیشنهاد می‌کند. برای مثال در فصل ششم با عنوان سطح و حجم، در صفحه‌ی ۱۰۰ در کادر کنکاش کن آمده است:
با مطالعه چند مقاله و جستجو در مورد کارکرد چاپگرهای سه بعدی، نحوه‌ی عملکرد آن‌ها و کاربرد آن‌ها در صنایع مختلف را بررسی کن. جمع‌بندی خود را در قالب گروه‌های کلاسی در اختیار دوستان خود قرار بده.
- دست به کار شو: در موضوعات علمی مخصوصاً علوم تجربی، یادگیری با کیفیت بدون انجام آزمایش، مشاهده و ساخت وسایل علمی امکان‌پذیر نیست. در قسمت دست به کار شو، نحوه‌ی انجام آزمایش، دستورالعمل ساخت وسیله و یا نوع مشاهده توضیح داده می‌شود.
- فسفر بسوزان: این کادر شامل سؤالاتی با سطح خیلی بالاتر از کتاب درسی است. این سؤالات به دانش‌آموزانی که با سؤالات چالش برانگیز، گلاویز! می‌شوند، بسیار پیشنهاد می‌شود. البته اگر نتوانستید به سؤالات این بخش پاسخ دهید، جای نگرانی نیست. هدف از آوردن این سؤالات در کتاب، این است که دانش‌آموز با سؤال درگیر شود و فسفر بسوزاند!
به‌جز ۴ کادر ذکر شده، کادرهای دیگری نیز در درسنامه موجود هستند. این کادرها (که بدون عنوان هستند) شامل موارد مختلفی از قبیل نکات مهم و کلیدی مرتبط با موضوع مورد بحث و نتایجی که لاکی پس از بررسی موضوعات به دست آورده است. (این هم روشی است برای آموزش دیگر!) بعد از پایان درسنامه، یعنی دقیقاً قبل از رسیدن به بخش تمرینات، چند بخش مختصر وجود دارد.
- نوبت بازی: در اکثر مواقع می‌توان از موضوع درس‌ها، بازی را طراحی کرد که باعث علاقه‌مند شدن به موضوع درس و تسلط بیشتر بر آن می‌شود. بعد از پایان درسنامه‌های هر فصل، یک بازی طراحی شده است. در این قسمت هم درس می‌خوانید و هم بازی می‌کنید.
- لغت‌نامه: در این قسمت واژه‌ها و اصطلاحات کلیدی هر فصل، همراه با معادل لاتین (انگلیسی)، آمده است. نویسنده‌ی کتاب هدف از ارائه‌ی این بخش را، (از زبان دانش‌آموزان) این‌گونه بیان کرده است:
ما دانش‌آموزان مستعد و متفاوت (!) دوست داریم بتوانیم علاوه بر مطالب درسی، جستجویی هم بکنیم و ببینیم در دنیا درباره موضع درسی ما چه چیزی وجود دارد. برای همین در پایان هر فصل لغات مهم با معادل انگلیسی آن آورده شده است.
- جمع‌بندی کن: در این بخش که دقیقاً بعد از لغت‌نامه آمده است، برای یک جمع‌بندی سریع می‌توان از این بخش کمک گرفت. در این قسمت هم فصل جمع‌بندی می‌شود و هم مطالب مهم تکمیل می‌شود. این جمع‌بندی به سبک سؤالات جای خالی، دو یا سه گزینه‌ای و درست یا نادرست است.
- شهر فرنگ: از آنجایی که اغلب دانش‌آموزان به اینترنت دسترسی دارند و ساعت‌هایی در روز را به سیر در آن می‌پردازند؛ می‌شود علاوه بر سایر کارها، به سایت‌های علمی و جذاب هم سر زد. در بخش شهر فرنگ سایتی مربوط به موضوع فصل معرفی می‌شود که توصیه‌ی مؤلفان بازدید از آن سایت است. این ویژگی را در کمتر کتاب کمک‌آموزشی می‌توان دید.
- تصحیح کن: در پایان درسنامه‌ها در هر فصل، آزمونی با پاسخ از آن فصل وجود دارد. پاسخ این آزمون به گونه‌ای نوشته شده است، که حس می‌شود واقعاً آزمونی برگزار شده و این برگه‌ی امتحان یک دانش‌آموز است. اینجا دانش‌آموز باید خود را جای معلم بگذارد و امتحان را تصحیح کند و به آن نمره بدهد. این بخش برای دانش‌آموزان بسیار جذاب است. این بخش باعث نکته‌بینی و ریزبینی بیشتر دانش‌آموزان می‌شود. این سبک تمرین در کتاب‌ها بسیار نادر است و می‌شود ابراز کرد که یک ایده‌ی نو و قوی پشت آن نهفته است.
تمرین
قسمت دوم هر فصل تمریناتی تشریحی از مطالب آن فصل است. این تمرینات، مبحث به مبحث، با تیتری رنگی از هم جدا شده‌اند. برای مثال، تمرینات فصل پنجم به مباحث «شمارنده‌ها و شمارنده اول»، «ب. م. م و ک. م. م» تقسیم می‌شود. سؤالات «فسفر بسوزان» در بخش تمرین‌ها نیز وجود دارد. تمرینات که پوشش دهنده‌ی همه‌ی مطالب فصل هستند، از سطوح مختلف ساده، متوسط و دشوار هستند. تعداد تمرینات خیلی زیاد نیستند.
تست (پرسش‌های چهار گزینه‌ای)
بعد از پایان تمرینات، پرسش‌های چهار گزینه‌ای گنجانده شده است. تست‌ها نیز مانند تمرینات از سه سطح ساده، متوسط و دشوار هستند (البته سطح آن‌ها مشخص نشده است) که اغلب از سطح دشوار هستند. منابع تست‌ها مشخص نشده است؛ تنها تقسیم‌بندی تست‌ها، جدا کردن تست‌های آزمون‌های بین‌المللی از سایر تست‌ها است.
تعداد تمرینات و تست‌های کتاب ریاضی هفتم علامه حلی به تفکیک فصل در یک نگاه:
| ردیف | عنوان فصل | تعداد تمرینات تشریحی | تعداد تست‌ها | مجموع |
| ۱ | راهبردهای حل مسئله | ۰ | ۰ | ۰ |
| ۲ | عددهای صحیح | ۳۲ | ۲۲ | ۵۴ |
| ۳ | جبر و معادله | ۴۵ | ۲۰ | ۶۵ |
| ۴ | هندسه و استدلال | ۳۶ | ۲۰ | ۵۶ |
| ۵ | شمارنده‌ها و اعداد اول | ۳۹ | ۲۰ | ۵۹ |
| ۶ | سطح و حجم | ۳۸ | ۲۰ | ۵۸ |
| ۷ | توان و جذر | ۴۵ | ۲۰ | ۶۵ |
| ۸ | بردار و مختصات | ۳۳ | ۱۹ | ۵۲ |
| ۹ | آمار و احتمال | ۳۹ | ۲۰ | ۵۹ |
| مجموع | – – – – | ۳۰۷ | ۱۶۱ | ۴۶۸ |
بعد از اتمام تست‌ها کادری به نام «دست‌به‌کد شو» وجود دارد که ایده‌هایی ساده و مرتبط با فصل را برای دانش‌آموزانی که به برنامه‌نویسی علاقه دارند آورده است. برای مثال در صفحه‌ی ۱۸۱، در فصل نهم، تمرینات به صورت زیر است:
برنامه‌ای بنویس که ۵ عدد را در ورودی دریافت کند و میانگین آن‌ها را در خروجی نمایش دهد.
برنامه‌ای بنویس که مانند یک تاس عمل کند! یعنی با دریافت عدد ۱ در ورودی یکی از عددهای ۱، ۲، ۳، ۴، ۵ یا ۶ را به صورت تصادفی در خروجی نمایش دهد.
پاسخنامه
پاسخنامه کتاب ریاضی هفتم علامه حلی، به دو بخش پاسخ سؤالات تشریحی (تمرینات)، و پاسخ تست‌ها تقسیم می‌شود. بزرگ‌ترین عیب این کتاب در قسمت پاسخ تمرینات است. با این که تمرینات کتاب تشریحی هستند، تنها جواب آخر این تمرینات را آورده است؛ و برای آن راه حلی ارائه نداده است.
پاسخنامه تست‌ها، برعکس پاسخنامه تمرینات، کاملاً تشریحی است. پاسخنامه تست‌ها از توضیحات کافی برخوردار بوده تا دانش‌آموزان متوجه روش حل سؤالات شوند. این پاسخنامه بعد از پاسخنامه تمرینات ارائه شده است.
چند نکته:
- این کتاب برای دانش‌آموزان با سطح علمی بالا طراحی شده است. دانش‌آموزان ضعیف‌تر می‌توانند از کتاب‌های دیگری مانند «سیر تا پیاز ریاضی هفتم از انتشارات گاج» استفاده کنند؛ که هم درسنامه‌ی مفصل‌تری دارد و هم تمرینات بیشتری دارد. در ضمن خودآموز بودن سیر تا پیاز ریاضی هفتم گاج قابل توجه است.
- دانش‌آموزان قوی که احساس نیاز به حل سؤالات بیشتری می‌کنند، می‌توانند از کتاب «ریاضی هفتم تیزهوشان از انتشارات خیلی سبز» و پاسخنامه‌ی آن استفاده کنند.
