پنج چرخ کمکی برای فلسفه‌سواری!
احتمالا به یاد می‌آورید که پدران و مادران ما، در کودکی‌مان و هنگام شروع دوچرخه‌سواری، برای یادگیری بهتر، نترسیدن از یادگیری و بهبود و پیشرفت مدام ما در این امر، از چرخ‌هایی کمکی در کنار دوچرخه استفاده می‌کردند. و به مرور، با تسلط و مهارت یافتنِ بیشتر ما، آن‌ها را از دوچرخه می‌کندند. تا بتوانیم از دوچرخه‌ی محض –بدون هیچ تعلق یا چیز اضافه‌ای- لذت ببریم و استفاده کنیم.
از آن‌جا که این رویه، قابل تسری به هر پدیده‌ی بشری است و انسان بالذات در مواجهه با موضوعات جدید، به مشکل می‌خورد، نیاز داریم تا در شناخت و ادراک هر مساله‌ای از دید ساده‌شده و آموزشیِ آنانی که نسبت به موضوع با وضوح بیشتری نسبت به ما آگاهند، استفاده کنیم. و قطعاً یکی از مفاهیم که نیاز غلیظی از این مساله را می‌طلبد، «فلسفه» است.
در جامعه‌ی ما (و البته خیلی از جوامع جهانی) تا اسم فلسفه می‌آید بسیاری از مردم پراکنده می‌شوند. گویی که این مفهوم در واژه‌ی بیرونی خود هم حاوی سختی خاصی است که همه را از شنیدنش گریزان می‌کند. و معمولا دو رویکرد نسبت به آن موجود است: دسته‌ی اول مردم از آن گریزانند. زیرا چون شناختی نسبت به فلسفه ندارند، آن را یک مساله‌ی مضر برای خود –به عنوان یک فرد عادی- می‌دانند. و فلسفه را صرفا برای گروهی خاص در جامعه (تحت عنوان روشنفکرین) تلقی می‌کنند.
واکنش این افراد نسبت به صحبت درباره‌ی فلسفه (و سایر موضوعات ناشناخته) معمولا استهزاء و فکاهی است. دسته‌ی دومی هم وجود دارند که فلسفه را ماهیتاً چیز بدی نمی‌دانند. اما با جهلی مرکّب، ماهیت کلّی آن را نمی‌شناسند. و طبعاً آن‌قدر آن را سخت و دست‌نیافتنی می‌‌بینند که به سمتش هم نمی‌روند. واکنش این دسته از افراد به شنیدن نام فلسفه، سکوت یا عدم علاقه به شنیدن مفاهیم فلسفی، به علت ترس از شکست در مواجهه است.
فلسفه چیست؟
اما فلسفه چیست؟ ورای واژه‌ی خاص و ناملموس خود، فلسفه به فرآیند مطالعه و ارائه‌ی پاسخ در چارچوبِ پرسش‌هایی مربوط به عقل، وجودیت، دانش، ارزش‌ها، ذهن و زبان اطلاق می‌شود.
این اصطلاح که احتمالا توسط فیثاغورس ابداع شده است، در دید کلاسیک به تمامی گستره‌ی دانش برمی‌گشت. و برای مثال می‌شد که به یک پزشک هم برچسبِ «فیلسوف» -یعنی کسی که با فلسفه سروکار جدی دارد. و فلسفه‌بافی می‌کند- بزنیم. اما در قرون اخیر، پس از حرفه‌ای شدن و تخصصی شدن موضوعاتِ علمی، بسیاری از شاخه‌های دانش مانند «ریاضیات، نجوم، پزشکی، فیزیک، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، زبان‌شناسی و اقتصاد» به تدریج از زیرشاخه‌ی فلسفه درآمده و به عنوان دانش‌های مستقلی، موجودیت یافتند.
امروزه از نظر آکادمیک، فلسفه در حوزه‌هایی چون «هستی و واقعیت، معرفت‌شناسی، فلسفه‌ی اخلاق، منطق، فلسفه‌ی علم، فلسفه‌ی سیاسی، زیبایی‌شناسی، فلسفه‌ی زبان و فلسفه‌ی ذهن» طبقه‌بندی، تدریس و مطالعه می‌شود.
در توضیح واژه‌ی فلسفه، تعریف ارسطو به عنوان فیلسوفی کلاسیک:
فلسفه، علم به موجودات است از آن رو که وجود دارند.
به عنوان بستری برای تعریف مدرن ایمانوئل کانت از آن است:
فلسفه، شناسایی عقلانی است که از راه مفاهیم حاصل شده باشد.
گرچه که در طول تاریخ، تقریبا هر فیلسوفی، تعریف خود را از فلسفه ارائه کرده است. و اگر بخواهیم تعریف بسیاری از متفکرین متأخر یا جانبی را هم با تعاریف آکادمیک فلسفه، جمع بزنیم، ماجرا به طرز غیرقابل تصوری از جمع‌بندی خارج می‌شود. پس تا همین‌جا اکتفا می‌کنیم. از کتاب‌های مطرح فلسفی تاریخ می‌توانیم «جمهور اثر افلاطون، متافیزیک اثر ارسطو، شهریار اثر ماکیاولی، تأملات اثر رنه دکارت، اخلاق اثر اسپینوزا، پدیدارشناسی جان اثر هگل، قرارداد اجتماعی اثر ژان‌ژاک روسو، مسائل فلسفه اثر راسل، هستی و زمان اثر هایدیگر و…» را نام ببریم. اما فعلا برای توانایی ادراک این کتاب‌ها و پس‌زده نشدن ذهن در ابتدای شناخت موضوع، به پنج کتاب برای شروع آشنایی با فلسفه می‌پردازیم.
یک از پنج: دنیای سوفی
برای این‌که در آغاز لیست پنج‌گانه، بازه‌ی سنی را هم در نظر داشته باشیم، شاید بهتر باشد تا از کتابی مناسب برای نوجوانان شروع کنیم. «دنیای سوفی» اثر یوستین گردر، نویسنده‌ی نروژی و استاد دانشگاه اسلو است. نگارش این کتاب هم ماجرای جالبی دارد. گردر در دوران تدریس خود همواره به دنبال متونی ساده و همه‌فهم برای آموزش فلسفه به دانشجویانش بود. اما از آن‌جا که چنین متنی را نیافت، با درک از عظمت چنین کمبودی و حس کردن جای خالی‌اش، در سال ۱۹۹۱ میلادی شروع به نوشتن دنیای سوفی کرد.
این کتاب که تاکنون به ۵۹ زبان (اعم از فارسی) برگردانده شده. و نزدیک به چهل میلیون نسخه، فروش داشته است. زمینه‌ای داستانی را برای آموزش فلسفه انتخاب کرده. و علاوه بر نوجوانان، توانسته توجه بسیاری از بزرگ‌سالان را هم به خود جلب کند. ماجرای کتاب از آن‌جا شروع می‌شود. که دختری نوجوان به نام سوفی، که ذاتا نسبت به هم‌سن و سالانش دغدغه‌های متفاوت و عمیق‌تری دارد. ناگهان با نامه‌ها و نوارهای ویدئویی جالب و پرسش‌برانگیزی از شخصی ناشناس روبه‌رو می‌شود. که در آن‌ها سؤالاتی مانند «جهان چه‌گونه پدید آمده است؟» را می‌بیند! این پرسش‌ها بنایی برای تیز شدن شاخک‌های دختر نسبت به خودشناسی، جهان‌بینی و نهایتا فلسفه است.
فرد ناشناس که بعدا متوجه می‌شویم، آلبرتو ناکس نام دارد، در مکاتبات خود تاریخ فلسفه را به زبانی ساده برای سوفی روایت می‌کند. او از سوالات اساسی هستی‌شناسانه به عنوان بستری برای جلو رفتن در سیر مورد نظرش از فلسفه که شامل «نظریات فلاسفه‌ی یونان باستان، امپراتوری روم، قرون وسطی، رنسانس، عصر روشن‌گری، انقلاب‌های بزرگ ایدئولوژیک، مسائل امروزی و…» است، بهره می‌گیرد. مخاطب در خلال ماجراهای جذاب سوفی و آلبرتو و مکاتباتی که پس از مدتی به ملاقات، مباحثه و مناظره تبدیل می‌شوند. با همذات‌پنداری نسبت به شخصیت‌ها، در ناخودآگاه خود مرور خوبی از تاریخ فلسفه خواهد داشت.
دو از پنج: خودآموز فلسفه
اگر دنیای سوفی با زبان ساده‌اش، تاریخ فلسفه را برای ما مرور می‌کند، کتاب «خودآموز فلسفه» نوشته‌ی مل تامپسون، با زبان کندوکاوگونه‌اش، تصمیم دارد تا خود مفاهیم را به زبانی واضح‌تر برای ما توضیح دهد. پس مکمل خوبی برای دنیای سوفی خواهد بود. برای مثال به این قسمت از اثر تامپسون دقت کنید:
فلسفه، ابداً یک‌پارچه نیست و فیلسوفی وجود ندارد که کار او مقبول همگان بوده و مورد پرسش نبوده نباشد. فلسفه، یک فعالیت است. از قضا فعالیتی است که بیشتر از آن‌که به پرسش‌ها پاسخ دهد، موجب طرح پرسش‌های دیگری [هم] می‌شود!
یا این قسمت از کتاب:
فلسفه به انسان کمک می‌کند که روشن‌تر فکر کرده و افکارش را دقیق‌تر بیازماید. به‌علاوه، بتواند با ابهام کمتری آن‌ها را به دیگران منتقل نماید. که نتیجه‌ی آن، گرفتن تصمیم‌های بهتر در عرصه‌ی زندگی فردی و اجتماعی است.
شاید این توضیحات، دقیقا در تعاریف فلاسفه‌ی مشهور جا نشوند. اما قطعا به بهترین شکل ممکن، روح مضامین مورد نظر آنان را برای مخاطبی که چیزی از فلسفه نمی‌داند، بیان می‌کنند. مل تامپسون به عنوان یک استاد دانشگاه، نویسنده، منتقد و فعال اجتماعی بریتانیایی، کتاب‌های زیادی را در حوزه‌ی فلسفه –علی‌الخصوص فلسفه‌ی اخلاق- نوشته است. اما کتاب حاضر از آن جهت اهمیت بیشتری دارد که به عنوان یک مقدمه عمل می‌کند. و تاریخ فلسفه‌ی غرب را با در بر گرفتن افکار تمام متفکرین کلیدی قدیم و جدید و تمام زوایای اصلی فلسفه، برای ما حلاجی می‌کند. مقدمه‌ای که به مثابه دروس پیش‌نیاز در دانشگاه، یادگیری مسائل ثانویه‌ی خودش را به راحتی آب خوردن می‌سازد.
تامپسون در خودآموز فلسفه، با رویه‌ی «اهمّ فی‌الاهم» پیش رفته و بر موضوعاتی تاکید داشته است که کاربرد بیشتری در زندگی روزمره دارند. و به جامعه برمی‌گردند. مانند فلسفه‌ی اخلاق، فلسفه‌ی دین و فلسفه‌ی علم. اما قطعا مهم‌ترین نکته‌‌ی اثر را می‌توانیم در عرضه‌ی مثال‌های متناسب با موضوعاتش بدانیم.
سه از پنج: فلسفه برای نوآموزان
دو استاد دانشگاه شناخته‌شده و فوق برجسته به نام‌های شارون ام. کای و پُل تامپسون، کتابی به نام «فلسفه برای نوآموزان» دارند. که مانند دنیای سوفی در ابتدا با هدف‌گذاری قشر نوجوان نوشته شده است. اما حتی از کتابِ یادشده هم تاثیر بیشتری بر بازه‌ی سنی بزرگ‌سال داشته. و جزو یکی از آثار بدون برچسب سنی و عمومی، طبقه‌بندی می‌شود. اما با این تفاسیر، چرا این کتاب را در ابتدای لیست نیاوردیم؟ شاید به این علّت که این اثر در زبان و نثر خود نزدیک به دنیای سوفی است. اما مسائلی از لایه‌های دوم و سوم ادراک فلسفه را مطرح می‌کند! مهم‌ترین خصیصه‌ی فلسفه برای نوآموزان این است که برخلاف اسمش اصلا پیش‌پاافتاده نیست. و مسائل غامضی را با مهارت خاصی جا می‌اندازد.
این کتابِ نسبتاً کوتاه که برای اولین بار در سال ۲۰۰۶ منتشر شد. دو بخش مضمونی کلی را دربر دارد. و از آن‌ها به عنوان شیوه‌ی تزریق مطالب خود استفاده می‌کند. مک‌کِی و دوستش، ابتدا در باورهای رایج و عمومی (عرفی) مخاطب خود تردید ایجاد می‌کنند. سپس با گرفتن سرنخ شکّی که خودشان ساخته‌اند، در جلد دوم همین کتاب، درباره‌ی حقایق و معارف فطری و ذاتیِ جهان به نقد و بررسی آموزش‌محور، می‌پردازند. جدای از این مسائل، نگاه کاربردی کتاب به فلسفه، تحسین‌برانگیز است. نویسندگان اثر به خوبی نشان می‌دهند که فلسفه، ورای دنیای کاغذی یا چارچوب کلاس و دانشگاه، می‌تواند وارد زندگی شخصی روزانه‌ی هر انسانی بشود. و با تاثیری که می‌گذارد، آن را بهبود دهد. برای مثال در بخشی از کتاب می‌خوانیم:
می‌گویند عشق در جهان مهم‌ترین چیز است. تقریبا همه‌ی ترانه‌هایی که از رادیو پخش می‌شود، درباره‌ی عشق است. و مضمون بیشتر فیلم‌هایی که از آن‌ها لذت می‌بریم عاشقانه است. اما چند نفر از انسان‌ها درنگ می‌کنند و از خود می‌پرسند که به راستی عشق چیست؟ فیلسوفان کسانی هستند که درباره‌ی چیزهایی که دیگران آن‌ها را بدیهی می‌دانند، پرسش می‌کنند. عشق چیزی است که انسان‌ها از آغاز تاریخ آن را بدیهی دیده‌اند. فیلسوفان از آن زمان کوشیده‌اند که دست کم بفهمند عشق چیست!!!
چهار از پنج: بزرگان فلسفه
حالا که با تاریخ فلسفه آشنا شدید. مفاهیم کلی و مهم آن را فرا گرفتید. و جنبه‌های کاربردی آن در زندگی شخصی را هم درک کردید. شاید لازم باشد تا به طور ویژه‌تری به شخصیت‌های مهم و تاثیرگذار آن در تاریخ هم آشنا شوید. هنری توماس، کتابی به نام «بزرگان فلسفه» را با تمرکز بر فلاسفه‌ی مشهور تاریخی نوشته است. که تقدمِ موضوعات مورد بررسی‌اش، نه موضوعات فلسفی که زندگی‌نامه و کارنامه‌ی حرفه‌ای فلاسفه است. در این کتاب، حساسیتِ نژادپرستانه، تمدن‌پرستانه یا مکتب‌پرستانه‌ای به کار نرفته است. و سیل عظیمی از فیلسوف‌های تاریخ، بدون توجه به خاستگاه و نظریات شخصی یا اجتماعی، در ترازوی اعتبارسنجی و اثرگذاری قرار گرفته‌اند.
فلاسفه‌ی غربی و شرقی، در هر نقطه‌ای از تاریخ که بوده‌اند، همراه با نظریات مکتوب یا شفاهی ماتأخر خود، زیستی شخصی داشته‌اند که اثرش قابل نادیده گرفتن نیست و کتاب توماس دقیقا می‌خواهد به این جنبه از ریشه‌یابی فلسفه بپردازد. در این کتاب، زندگی شخصی چندصد فیلسوف تاریخی را مرور می‌کنیم که از بین آن‌ها می‌توانیم در یک گستره‌ی وسیع –که شبیه آش شله قلمکار است!- به «اپیکور، سقراط، افلاطون، ارسطو، حسین‌بن منصور حلاج، ابن‌سینا، چارلز داروین، رنه دکارت، دیوژن، زرتشت، ژان پل سارتر، سهروردی، تالس، فارابی، جان لاک، نیچه، هایدیگر، هگل و…» اشاره داشته باشیم. یکی از نکته‌های جذاب کتاب، لیست‌بندی این حجم از فلاسفه‌ی متنوع بر اساس حروف الفبایی است.
پنج از پنج: لذات فلسفه
اکثر ما، ویل دورانت را بیشتر با تاریخ‌دانی و وقایع‌نگاری، علی‌الخصوص اثر جاودانه‌اش یعنی «تاریخ تمدن» که با همکاری همسرش نوشته، به خاطر می‌آوریم. اما این نویسنده‌ی آمریکایی معاصر، در حوزه‌ی فلسفه هم دستی بر آتش داشته است. و کتاب‌های زیادی همچون تاریخ فلسفه و لذات فلسفه را به رشته‌ی تحریر درآورده است. که اثر دوم، مورد بحث این قسمت از مقاله قرار دارد. این اثر ابتدا در سال ۱۹۲۹ میلادی با عنوان «کاخ‌های فلسفه» منتشر شد اما اغلب ناشران آن را با عنوان عریض و طویلِ «لذات فلسفه: پژوهشی در سرگذشت و سرنوشت بشر» به چاپ رسانده‌اند.
این عنوان البته مورد رضایت خود دورانت هم بود و پس از پیشنهاد یک ناشر بر روی کتاب گذاشته شد. کتاب قطور دورانت، در ۹ بخش و ۱۲۶ گفتار به صورت واگویه‌محور، موضوعاتی چون «عصر زیست‌شناسی، نسبیّتِ اخلاق، روابط جنسی و اخلاق، تحول زناشویی، زیبایی چیست؟ بیان نژادیِ تاریخ، مرگ اقوام، شراب و آزادی، مخارج اتوپیا (مدینه‌ی فاضله)، عرفان، جادوگری و وظیفه‌ی دین» را مورد بررسی قرار می‌دهد و همان‌طور که از اسامی مضامین مشخص است، جنبه‌هایی از فلسفه که هیجان زیادی برای یک انسان عادی دارند، برای جذابیت در نگاه مخاطب و علاقه‌مندی او به شناخت فلسفه، انتخاب شده‌اند تا مورد بررسی قرار گیرند و نشان دهند که فلسفه چیزی دور از دسترس و ماورایی نیست… .
شما در این لیست، جای کدام کتاب را خالی می‌بینید؟ برای ما بنویسید… .
الفبای فلسفه
آثار کلاسیک فلسفه
الفبای فلسفه
برابان مگی، سرگذشت فلسفه و فلاسفه‌ی بررگ
من تازه به خوندن کتاب های فلسفی رو آوردم، تنها کتابای هایی هستند که وادارم می‌کنند تا آخر بخونم. عالی بودند.