درس ادبیات یکی از دروس چالشی کنکور سراسری است که درصد آن تأثیر زیادی بر رتبه‌ی داوطلبان می‌گذارد. تست‌های این درس در کنکور به موضوعات لغت و املا، آرایه، دستور زبان، قرابت معنایی و تاریخ ادبیات تقسیم می‌شوند. منبع تست‌های حفظی این درس تلفیقی از سه کتاب درسی ادبیات فارسی در مقطع متوسطه‌ی دوم است؛ اما تست‌های موضوعات دیگر منبع خاصی ندارند و تنها چارچوب کلی کتاب درسی و مفاهیم آن در این تستها رعایت شده است. به همین جهت مطالعه‌ی درس ادبیات فارسی به صورت موضوعی، انتخاب هوشمندانه‌تری است و انتشارات متنوعی در کشور به چاپ کتاب‌های موضوعی پرداخته‌اند تا به روند مطالعه‌ی دانش‌آموزان جهت دهند و راهنمای این مسیر باشند.
در میان موضوعات عنوان شده، قرابت معنایی از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ چرا که تعداد تست بیشتری از درس ادبیات را نسبت به سایر موضوعات در بر می‌گیرد که حل آن‌ها به مهارت خاصی نیاز دارد. قرابت معنایی به معنای نزدیکی و تشابه مفهوم است. در واقع به این معناست که در یابیم نویسنده یا شاعر چه منظوری داشته است و نثر یا نظم مورد نظر چه پیامی را در بر دارد. دانش‌آموزان در حل تست‌های این بخش می‌بایست مفهوم یک یا چند بیت یا عبارت را استخراج و تشابه آن‌ها با دیگر گزینه‌ها را پیدا کنند. تست‌های قرابت معنایی در تیپ‌های مختلفی طرح می‌شوند. همچنین اکثر بیت‌ها و عبارات کنکور سراسری از منابعی غیر از کتاب درسی آورده می‌شوند و به ندرت بیت یا عبارتی از کتاب درسی در طرح تست‌های کنکور استفاده می‌شود؛ اما مفاهیم بیان شده در تستها می‌توانند با مفاهیم دروس کتاب درسی مشترک باشند. در نتیجه یادگیری مهارت دریافت معنی و مفهوم از بیت‌ها و عبارت‌های مختلف، برای حل تست‌های قرابت معنایی از واجبات است و یادگیری این مهارت در طولانی مدت و با تمرین و تکرار فراوان صورت می‌گیرد. در همین راستا بر آن شدیم تا دو مورد از کتاب‌های کمک‌آموزشی موضوعی قرابت معنایی را معرفی و مقایسه نماییم. یکی از این کتاب‌ها برای انتشارات مشاوران آموزش است که به صورت تخصصی کتب کمک‌آموزشی رشته‌ی انسانی را تألیف می‌کند و کتاب دیگر به نشر الگو که از مطرح‌ترین ناشران کشور است و کتاب‌های آن به سطح بالا بودن مشهور هستند، اختصاص دارد.
مقایسه‌ی ظاهر کلی دو کتاب قرابت معنایی انتشارات مشاوران آموزش و نشر الگو
کتاب قرابت معنایی انتشارات مشاوران آموزش توسط شاهین شاهین‌زاد تألیف شده است. آخرین نسخه‌ی این کتاب در سال ۱۴۰۰ چاپ شده است و ۲۹۶ صفحه دارد. طراحی جلد کتاب قرابت معنایی مشاوران آموزش طرحی ساده و مشابه دیگر کتاب‌های موضوعی این انتشارات است. صفحات کتاب نیز با رنگ‌های مشکی و آبی چاپ شده است. کتاب قرابت معنایی نشر الگو به قلم علیرضا عبدالمحمدی نوشته شده و سال چاپ آخرین ویرایش آن ۱۴۰۱ است. این کتاب از کتاب قرابت معنایی مشاوران آموزش حجم بسیار بیشتری دارد و ۷۶۰ صفحه است؛ اما با توجه به مباحثی که در آن ارائه شده است، حجم قابل قبولی دارد. طراحی جلد کتاب قرابت معنایی نشر الگو، کاریکاتوری ساده و مرتبط با موضوع قرابت معنایی است. در چاپ صفحات این کتاب نیز از دو رنگ مشکی و آبی استفاده شده است. به طور کلی ظاهر هر دو کتاب ساده است و برتری خاصی نسبت به یک دیگر ندارند؛ به غیر از اینکه در کتاب قرابت معنایی مشاوران آموزش از علائم و طرح‌هایی برای نکات و ابیات تکمیلی استفاده شده است و نکات و مفاهیم با رنگ آبی مشخص شده است.
مقایسه‌ی ساختار کلی دو کتاب قرابت معنایی انتشارات مشاوران آموزش و نشر الگو
کتاب قرابت معنایی مشاوران آموزش از سه بخش درسنامه، تست و پاسخنامه تشکیل شده است. درسنامه‌ی این کتاب به صورت درس به درس تألیف شده است و پس از بخش درسنامه‌ی هر درس، تعدادی تست برای تمرین بیشتر برای دانش‌آموزان قرار گرفته است و پس از آن نیز بخش درس‌های پیام محور آمده است. در این کتاب همچنین آزمون‌های جامع پایه‌ای، جهت جمع‌بندی مفاهیم دروس هر پایه قرار داده شده است. پاسخنامه‌ی این کتاب نیز در انتهای آن قرار دارد. به طور کلی، کتاب قرابت معنایی نشر الگو نیز همانند کتاب قرابت معنایی مشاوران آموزش از سه بخش تشکیل شده است؛ اما در این کتاب، بخش درسنامه و تستها خود به چند بخش مختلف و کاربردی تقسیم شده است که در کنار هم منبع کاملی برای آموزش مهارت تست‌زنی قرابت معنایی هستند. در ابتدای کتاب نشر الگو نیز بخشی با عنوان «دو کلمه حرف حساب» وجود دارد که دانش‌آموزان را برای ورود به کتاب و آموختن قرابت معنایی آماده می‌سازد. همچنین در این بخش غلط‌های رایج خوانش، مخفف‌ها و دگرگون‌های رایج در اشعار فارسی، انواع «که، را، تا و…» نیز آموزش داده شده است که دانستن آن‌ها برای دریافت مفهوم ابیات از واجبات است. در این کتاب پس از فصول درسنامه، بخش تست قرار دارد که شامل دو بخش آزمون‌های کوتاه تحت عنوان «نون شب» و تست‌های درس به درس برای هر پایه است. در انتهای این کتاب نیز بخش پاسخنامه و پس از آن تست‌های آخرین کنکور سراسری قرار گرفته است.
مقایسه‌ی درسنامه‌های دو کتاب قرابت معنایی انتشارات مشاوران آموزش و نشر الگو
درسنامه‌های کتاب قرابت معنایی مشاوران آموزش به صورت درس به درس و خط به خط نگارش شده است؛ به این صورت که برای هر بیت از کتاب درسی مفهوم آن و یک یا دو بیت با مفهوم مشترک آن آورده شده است. همچنین یک یا چند بیت نیز با مفهوم نزدیک، مقابل، معکوس یا دارای دام انحرافی نیز به همراه مفهوم آن برای تکمیل یادگیری آورده شده است. در ضمن، در صورتی که بیت درس چند مفهوم داشته باشد به طور مشخص قسمتی که مربوط به هر مفهوم است در بیت درس علامت‌گذاری شده است. این موضوع کمک می‌کند تا دانش‌آموزان بیت‌ها را بهتر درک کنند. مفاهیم هر بیت نیز با توجه به درجه‌ی اهمیت آن‌ها علامت‌گذاری شده است. بخشی با عنوان درس‌های پیام محور نیز در انتهای درسنامه‌های این کتاب وجود دارد.
همان طور که گفته شد، درسنامه‌ی کتاب قرابت معنایی نشر الگو علاوه بر بررسی درس به درس کتاب‌های ادبیات فارسی مقطع متوسطه‌ی دوم، چند بخش دیگر نیز دارد که بسیار در افزایش مهارت تست‌زنی قرابت معنایی کمککننده هستند. این بخش‌ها عبارت‌اند از مفاهیم پرتکرار، آیات، احادیث و عبارات عربی و چند تکنیک و قرابت‌بازی. در بخش مفاهیم پرتکرار، تعداد زیادی از مفاهیم مهمی که در کنکور به صورت مکرر استفاده می‌شوند، ارائه شده است. برای هر مفهوم چند خط توضیح نوشته شده است و پس از آن تعداد قابل توجهی بیت با عنوان شاهد مثال قرار گرفته شده است که این بیت‌ها بیانگر مفهوم مورد نظر هستند. پس ازبخش مفاهیم پرتکرار، این کتاب به ترتیب به بررسی دروس پایه‌های دوازدهم، یازدهم و دهم پرداخته است. برای هر بیت چند مفهوم در کادر مشخص نوشته شده است و پس از آن چند بیت که مفهوم مشترکی با بیت درس دارند، ارائه شده است که این موضوع نیز از نکات مثبت کتاب نشر الگو است و در افزایش مهارت قرابت معنایی بسیار کمککننده است. بخش بعدی این کتاب مربوط به آیات، احادیث و عبارات عربی است.
در این بخش تمامی عبارات عربی سه کتاب درسی ادبیات فارسی یه همراه مفهوم، منبع و درسی که در آن به کار رفته است، در جدول ارائه شده است و مطالعه‌ی این جدول در هنگام مرور و جمع‌بندی بسیار کمککننده است. عنوان فصل بعدی کتاب قرابت معنایی نشر الگو نیز «چند تکنیک و قرابت‌بازی» است. در این بخش تعدادی تکنیک که به افزایش سرعت تست‌زنی کمک می‌کند، آموزش داده شده است و همچنین چند بازی طراحی شده است تا دانش‌آموزان بتوانند مهارت و توانایی خود را با حل سؤالاتی با تیپ‌های متنوع و جدید، محک بزنند. از دیگر نکات مثبت کتاب قرابت معنایی نشر الگو می‌توان به آوردن معنی کلمات مهم و سخت در زیر هر کلمه اشاره کرد.
با توجه به مطالب بیان شده، درسنامه‌ی کتاب قرابت معنایی نشر الگو جامع‌تر از کتاب قرابت معنایی مشاوران آموزش است. مؤلف کتاب نشر الگو به کتاب درسی و مفاهیم آن اکتفا نکرده است. در واقع بخش‌هایی که به صورت جداگانه در کتاب نشر الگو ارائه شده است، در خلل درسنامه‌های درس به درس مشاوران آموزش نیز به صورت مختصرتر آموزش داده شده است اما دیدگاه نشر الگو به این مباحث، بسیار گسترده‌تر، عمیق‌تر و تخصصی‌تر است. در جدول زیر نکات مربوط به درسنامه‌ی این دو کتاب مقایسه شده است:
مقایسه‌ی تست‌های دو کتاب قرابت معنایی انتشارات مشاوران آموزش و نشر الگو
همان طور که می‌دانید، حل تست به صورت مستمر و تکرار و تمرین در یادگیری مهارت حل تست‌های قرابت معنایی بسیار اهمیت دارد و هرچه تست‌های بیشتری زده شود، این مهارت در دانش‌آموزان افزایش می‌یابد. از این رو مهم است ناشران در کتب قرابت معنایی خود، تست‌های متنوع، هم در چارچوب مفاهیم کتاب درسی و هم فراتر از آن، در اختیار دانش‌آموزان قرار دهند.
تست‌های کتاب قرابت معنایی مشاوران آموزش به صورت درس به درس دسته‌بندی شده است و تست‌های هر درس کم و سطح آن‌ها عمدتاً متوسط است. این تستها از میان آزمون‌های آزمایشی قلمچی گزینش شده‌اند و از تست‌های تألیفی جدید در این کتاب استفاده نشده است. علاوه بر تست‌های درس به درس، آزمون‌های جامع پایه‌ای نیز در انتهای این کتاب موجود است و پس از آن نیز سؤالات کنکور سراسری قرار داده شده است. تعداد اندک و نداشتن منابع مختلف برای طرح تست از ارزش این کتاب کاسته است و دانش‌آموزان می‌بایست از منبع دیگری نیز جهت تست‌زنی و تمرین بیشتر استفاده کنند.
تست‌های کتاب قرابت معنایی نشر الگو به دو دسته‌ی نون شب و درس به درس تقسیم می‌شوند. تست‌های نون شب مجموعه‌ای از بیش از ۱۵۰ آزمون است که هر آزمون ۵ تست دارد. بیت‌های استفاده شده در این آزمون‌ها از خارج از کتاب درسی انتخاب شد است و به همین خاطر نیاز نیست که برای حل این تستها برتمامی مفاهیم بیان شده در کتاب درسی مسلط باشید. آزمون‌های نون شب به شکلی طراحی شده است که دانش‌آموزان بتوانند هر شب یکی از آن‌ها را انجام دهند؛ چرا که تست‌زنی مستمر و عمیق در مبحث قرابت معنایی کمک زیادی به پیشرفت دانش‌آموزان و افزایش مهارت آن‌ها می‌کند. پس از اتمام بخش نون شب در این کتاب، تست‌های درس به درس ارائه شده است. تست‌های درس به درس این کتاب تعداد مناسبی دارند؛ به حدی که دانش‌آموزان با پاسخگویی به آن‌ها می‌توانند به تسلط خوبی بر مفاهیم کتاب درسی برسند و همین‌طور خود را برای بودجه‌بندی آزمون‌های آزمایشی آماده کنند. اما این نکته قابل توجه است که تست‌های درس به درس این کتاب به تنهایی برای آمادگی برای تست‌زنی کنکور کفایت نمی‌کنند و دانش‌آموزان نباید از حل آزمون‌های نون شب در کنار آن‌ها غافل شوند.
مقایسه‌ی پاسخنامه‌های دو کتاب قرابت معنایی انتشارات مشاوران آموزش و نشر الگو
لازم به ذکر است که بررسی پاسخنامه‌ی تست‌های قرابت معنایی از اهمیت بسیاری برخوردار است و مهم است که پاسخنامه خط فکری درستی را برای حل تست ارائه دهد. هر دو کتاب پاسخنامه‌ی کامل و خوبی دارند؛ اما قالب ارائه‌ی آن‌ها با یک‌دیگر متفاوت است. در کتاب قرابت معنایی مشاوران آموزش، پاسخنامه به صورت نشانه‌گذاری و با رنگی کردن مفهوم در بیت‌ها (همانند بخش درسنامه) نوشته شده است اما در کتاب قرابت معنایی نشر الگو همانند بسیاری از پاسخنامه‌ها توضیحات فارسی نوشته شده است. همچنین باید گفت که منابع تست‌های کتاب نشر الگو در بخش پاسخنامه نوشته شده است. در هر دو کتاب در پاسخ به بیشتر سؤالات، تمامی گزینه‌ها بررسی و مفهوم آن‌ها بیان شده است. در جدول زیر به طور خلاصه ویژگی‌های پاسخنامه‌های دو کتاب قرابت عنایی مشاوران آموزش و نشر الگو مقایسه شده است:
کلام آخر
به طور کلی تمرکز اصلی کتاب قرابت معنایی انتشارات مشاوران آموزش بر ارائه‌ی مفاهیم بیان شده در کتاب درسی به صورت درس به درس است و در کنار آن از تست‌های مختصری برای تمرین استفاده شده است. در نتیجه استفاده از این کتاب برای آمادگی حل سؤالات قرابت معنایی کنکور به تنهایی کافی نیست و پیشنهاد می‌شود تا از منابع دیگری نیز در کنار این کتاب استفاده شود. هرچند که مطالعه‌ی آن برای ورود به محبث قرابت معنایی و آشنایی با مفاهیم کتاب درسی به خصوص برای کسانی که از فضای کتاب درسی دور بوده‌اند یا با مفاهیم کتاب آشنایی ندارند، مفید است.
این در حالی است که کتاب قرابت معنایی نشر الگو با دیدگاهی کنکوری‌تر و جامع‌تری نگارش شده است و درسنامه، تست و پاسخنامه‌ی کاملی دارد و منبع جامع و کاملی برای قرابت معنایی کنکور است. قالب کتاب قرابت معنایی مشاوران آموزش، یعنی نشانه‌گذاری، نیز این کتاب را به کتابی خلاصه و مکملِ منابع تستی یا نکات تستی جزوات قرابت معنایی تبدیل می‌کند. اما کتاب قرابت معنایی نشر الگو همان‌طور که از حجم و تعداد صفحات آن مشخص است، نیازمند وقت و توجه بیشتری است و کتابی است که باید در طول سال کار شود؛ چرا که این کتاب کامل و جامع است و تمامی نکاتی که دناش‌آموزان برای یادگیری و تقویت مهارت تست‌زنی قرابت معنایی نیاز دارند را در بر دارد.