بعید است که حتی اگر حداقل یکی دو بار هم به فکر جامعه‌ی دور و برتان افتاده باشید و یا دغدغه‌ای اجتماعی داشته باشید و واژه‌ی «آرمان‌شهر» به گوش‌تان نخورده باشد! شاید هم این واژه را نشنیده باشید و معادل‌های متنوعِ هم‌معنی و بی‌شمار آن، اعم از اتوپیا (یوتوپیا)، مدینه‌ی فاضله و… به گوش‌تان خورده باشد. علی ای حال، آرمان‌شهر، بهترین ترجمه‌ی فارسی از مفهوم اتوپیا (Utopia) است؛ واژه‌ای یونانی که به معنای لامکان یا ناکجاآباد است. اما این لامکانی خوب است یا بد؟ قطعا خوب! واژه‌ای که می‌خواهد مفهوم یک نظام سیاسی و شاید بالاتر از آن، یک جامعه‌ی سراسر خوب را به تصویر بکشد. جامعه‌ای که در آن هیچ خبری از بدی، پلشتی، بی‌عدالتی، حق‌خوری، جنگ، تجاوز و هر آنچه چیز نادلخواه آدمی که فکرش را بکنید نیست!
یونانیان اولین افرادی بودند که به صورت ضمنی سراغ تصویرگری چنین جامعه‌ای آرمانی را کردند و در رویاپردازی‌های خودشان دلبستگی‌های اجتماعی‌شان در باب بهترین جامعه‌ای که تصور می‌کردند را بیان کردند. کتاب جمهور، اثر افلاطون، نمونه‌ای از چنین فرآیندی است که سعی دارد تا در قالب یک اثر نمایشنامه‌محور (گفتگوهای افلاطون با سقراط بزرگ) به تبیین یک آرمان‌شهر بپردازد. اثری که یکی از مشهورترین و تأثیرگذارترین متون کلاسیک فلسفه‌ی سیاسی غرب به شمار می‌آید و مشتمل بر ۱۰ مجلد است. افلاطون در این مجموعه‌ی کتاب بلندبالا سعی دارد تا بهترین نمود مفاهیمی مانند عدالت، نوع حکومت و حقیقت را در جامعه‌ی خیالی‌اش توضیح دهد.
اتوپیای تامس مور
اما اولین باری که دقیقا از واژه‌ی اتوپیا به جهت کارکردگیری خاص استفاده شد و به نوعی مفهوم آرمان‌شهر در جامعه‌ی ادبی و فلسفی جهان تثبیت شد به کتاب سِر توماس مور، فیلسوف اجتماعی بریتانیا بازمی‌گردد. مور که به صورت همزمان یک حقوق‌دان، فیلسوف و اومانیست بود، تحت تاثیر جریانات موسوم به «رنسانس» سعی داشت تا با غلظت دادن بیشتر به این تحولات، نظام سیاسی مطلوبش را پایه‌ریزی کند و مانیفست آن را در کتاب آرمان‌شهر با تکیه بر واژه‌ی مذکور (یعنی یوتوپیا) توضیح دهد. البته سیاستمدار بودن او عاملی بود که باعث می‌شد تا مانع خاص و بزرگی جلوی راهش را نگیرد؛ چه‌اینکه تامس مور آن‌قدری بزرگ بود که لقب خاص سِر (Sir)، یعنی آقا را از دربار پادشاهی هنری هشتم کسب کند و به عنوان یک لرد به مقام ویژه‌ی صدراعظمی بریتانیای کبیر برسد! مور از نظر مذهبی هم یکی از افراد بسیار شاخص بریتانیا محسوب می‌شود و برای مثال کلیسای انگلستان به او لقب «شهید اصلاحات» را داده است؛ چرا که مور به خاطر ماجراهای جدایی پادشاه وقت از کلیسای کاتولیک به زندان افتاد و سرش از تنش جدا شد! کسی که یکی از مخالفان و رقبای اصلاحات پروتستان و به طور مشخص، کنشگرانی همچون مارتین لوتر و ویلیام تیندل به شمار می‌آمد و سعی داشت تا انسانیت و دین را با همدیگر پیوند بزند.
آرمان‌شهر در ایران
البته با این همه مسائلی که تا به حال ذکر کردیم، تصور نکنید که مفهوم اتوپیا، یک مفهوم کاملا غربی است! درواقع دلیلی که تا به اینجای مقاله تنها درمورد تعاریف غربی آرمان‌شهر صحبت کرده‌ایم، جدای از موضوعیت مطلب حاضر، به خود چارچوب‌بندی‌های همیشگی غربی‌ها بازمی‌گردد. درواقع دوباره این غربی‌ها بوده‌اند که تا توانسته‌اند به مفاهیم سر و شکل داده‌اند و از اسامی قلنبه و سلنبه برای آن‌ها استفاده کرده‌اند؛ وگرنه عنوان مدینه‌ی فاضله در فلسفه‌ی شرقی، فرهنگ ایران و حتی اسلام به صورت یک امر جاافتاده حضور داشته است و مطالب زیادی درمورد آن نوشته شده که البته بحث راجع به آن با توجه به موضوعیت مطلب حاضر کمی بیرون زدن از جاده‌ی اصلی محسوب می‌شود. ولی در هر صورت بد نیست بدانیم که از دوره‌ی ابونصر فارابیِ فیلسوف بگیرید تا سهراب سپهری نقاش در ایران آثار زیاد و متنوعی راجع به آرمان‌شهر خلق شده‌اند؛ برای مثال اثر ماندگار سپهری که در آن می‌گوید:
پشت دریاها شهری است
که در آن پنجره‌ها رو به تجلی باز است.
بام‌ها جای کبوترهایی است که به فواره ی هوش بشری می‌نگرند.
دست هر کودک ده ساله‌ی شهر، خانه معرفتی است.
مردم شهر به یک چینه چنان می‌نگرند
که به یک شعله، به یک خواب لطیف.
خاک، موسیقی احساس تو را می‌شنود
و صدای پر مرغان اساطیر می‌آید در باد.
پشت دریاها شهری است
که در آن وسعت خورشید به اندازه‌ی چشمان سحرخیزان است.
شاعران وارث آب و خرد و روشنی‌اند.
پشت دریاها شهری است!
قایقی باید ساخت…
معرفی کتاب آرمان‌شهر تامس مور
آرمان‌شهر یا همان یوتوپیا (با نام کامل: Libellus vere aureus, nec minus salutaris quam festivus, de optimo rei publicae statu deque nova insula Utopia) به معنی «یک کتاب کوچک واقعاً طلایی که مفیدتر از جشن است، درباره‌ی بهترین وضعیت امور و جزیره‌ی جدید اتوپیا»، کتابی است که درموردش صحبت می‌کنیم. تامس (یا همان توماس) مور در این کتاب که به زبان لاتین نوشته شده است، سعی دارد تا با موضوع فلسفه‌ی سیاسی جلو برود؛ مضمونی که به حیطه‌ی بحث درمورد مسائلی همانند سیاست، دموکراسی، حقوق بشر، آزادی، عدالت، مالکیت خصوصی، حقوق، قانون و البته شیوه‌ی اجرایی کردن این مسائل به وسیله‌ی نظام حاکم مربوط است. درواقع مور تلاش کرده تا نظام حاکمی را به تصویر بکشد که در آن، تمامی مباحث بالا (و سایر مباحث فلسفه‌ی سیاسی) بیشترین تطابق را با خواست‌های جمعی و همچنین غریزی انسانی داشته باشند.
البته در تفسیر موضوعات بالا نسبت به کتاب اتوپیا باید دقت داشته باشیم که اتوپیا در لاتین به صورت Eutopia نوشته می‌شود و با استحاله‌ای معنایی، برخلاف معنای لغوی یونان باستان، منظور «یک جای خوب» را می‌رساند.
مشخصات کتاب اتوپیا
اتوپیا برای اولین بار در سال ۱۵۱۶ نوشته شد و اولین انتشار همگانی آن در سال ۱۵۵۱ اتفاق افتاد. از آن تاریخ تا به حال، تقریبا می‌توانیم مدعی شویم که این کتاب به اکثر زبان‌های زنده‌ی دنیا ترجمه شده و به مقبولیتی جهانی دست یافته است. کتابی که در اغلب فهرست‌های آثار سیاسی تاریخ قرار دارد و شاید اگر در دوران اعطای جوایز گوناگون نوشته شده بود، طوماری از این جوایز را به خودش اختصاص می‌داد! دو نسخه‌ی جالب به زبان فارسی موجودند که کتاب حاضر را در ایران به انتشار رسانده‌اند؛ یکی ترجمه‌ی نسرین مجیدی برای نشر روزگار و دیگری که نسخه‌ی بهتری به نظر می‌رسد، ترجمه‌ی مشترک داریوش آشوری و نادر افشار نادری برای نشر آگه که مشتمل بر ۱۸۹ صفحه از قطع رقعی است و در سال ۱۳۹۸ هجری شمسی به چاپ رسیده است. مزیت نسخه‌ی نشر آگه نسبت به نسخه‌ی دیگر در این است که علاوه بر بهره بردن از خود متن کتاب، مقدمه‌ها و موخره‌هایی را راجع به سرگذشت تامس مور، فهم بهتر کتاب، توضیح آرمان‌شهر و نهایتا مقایسه‌ی اثرگذاری مور با ماکیاوللی، دیگر پیام‌آور عصر مدرن در خودش جای داده است.
خلاصه‌ی اثر اتوپیا
حرف زدن در موضوعات سیاسی و اجتماعی، امری است که به خودی خود باعث می‌شود تا بسیاری از مخاطبان از سمت کتاب شما پراکنده شوند و یا حتی در نزدیکی‌هایش آفتابی نشوند! اما آیا حیف نیست که چنین کتابی با پیام‌های مهم خودش حوصله‌سربر باشد و نتواند مفاهیمش را به مخاطبانی وسیع انتقال دهد؟ قطعا مور هم به همین مسائل فکر می‌کرده که خواسته تا با بهره بردن از زمینه‌ی داستانی، مخاطبان بیشتری را جلب کند و مطالبش را سوخت نکند. او با ساخت یک داستان فوق‌العاده جذاب، جزیره‌ای آرمانی را به تصویر کشیده که در حد و حدودش، انسان‌های زیادی در صلح و آرامش با همدیگر زندگی می‌کنند، دانش و آموزش در آن جزیره به گروهی خاص تعلق ندارد، همه‌ی مردم افرادی نخبه هستند و از نظر اجتماعی نیز ثروت به گروهی خاص اختصاص ندارد و تمام منابع به صورت مساوی به همه‌ی مردم رسیده است.
حالا به روی این بستر داستانی، مور می‌تواند فلسفه‌ی عمیق خودش را بروز بدهد؛ رویکردی غیر مستقیم که تاثیر و شدت پذیرش مانیفست این فیلسوف را افزایش می‌دهد! او به سادگی نشان می‌دهد در جامعه‌ای که اختلاف نظرهای سیاسی، ظلم، جنگ، نابرابری و منشآت آن‌ها یعنی ترس، خشونت، رنج و… وجود ندارد، دنیا به چه چیز جذاب‌تری تبدیل خواهد شد! بسیاری از منتقدان معتقدند که مور در نگارش کتاب اتوپیا تحت تاثیر شرایط اروپا در قرن شانزدهم بوده و در اصل، او می‌خواسته تا نقیضه‌ای بر شرایط موجود که عملا امروزه به مثابه یک پادآرمان‌شهر شناخته می‌شود، بنویسد.
متاثرات آرمان‌شهر تامس مور
همان‌طور که پیشتر هم گفتیم، از تاریخ نگارش کتاب تا به حال، الهام‌گیری‌های بسیاری از روی اثر مور انجام شده است و حتی اگر از تاثیرات غیر مستقیم فراوان کتاب که بگذریم، اتوپیا موفق شده تا یک ژانر داستانی اختصاصی، یعنی ژانر آثار آرمان‌شهری (یا پادآرمان‌شهری) را به وجود بیاورد و جریان‌سازی خود را این‌چنین بروز بدهد.
درواقع در طول تاریخ این پنج قرن، بسیاری از آثار ادبی، موسیقایی، سینمایی و… را می‌بینیم که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، حیات خودشان را مدیون کتاب مور بوده‌اند. البته ما پیشتر در مطلب «تعاریفی در باب آرمان‌شهر و پادآرمان‌شهر» به صورتی مفصل به این مسائل پرداخته بودیم؛ اما فی‌المجلس می‌توانیم کتاب‌هایی مانند قلعه‌ی حیوانات، آیشمن در اورشلیم، خانه‌ی ادریسی‌ها، مرگ فروشنده، سفرهای گالیور و فیلم‌هایی مانند وی فور وندتا، چارلی و کارخانه‌ی شکلات‌سازی، داستان عامه‌پسند و… را از نمونه‌های این ژانر به حساب بیاوریم.