دانشگاه‌ها یکی از مهم‌ترین مراکز آموزشی و تولید علم در هر کشوری محسوب می‌شوند که با پرورش افراد متخصص می‌توانند برای صنعت و اقتصاد یک کشور بسیار مهم و حیاتی باشند. کیفیت آموزشی و پژوهشی این مراکز علمی از جمله دغدغه‌های اصلی نظام‌های آموزش عالی در اغلب کشورهای جهان است. در ایران نیز دانشگاه‌های مختلفی وجود دارند که به امر آموزش و پرورش جوانان می‌پردازند، اما در این میان برخی از دانشگاه‌ها نسبت به بقیه از اهمیت و درجه‌ی علمی بالایی برخوردارند. کیفیت آموزشی، اساتید مجرب، امکانات آموزشی و رفاهی، اعضای هیئت‌علمی، خدمات اداری، خدمات کتابخانه‌ای، تهیه‌ی برنامه‌ی آموزشی، زیرساخت‌ها و امکانات و بسیاری از عوامل دیگر باعث این برتری می‌شود. بنا به آخرین گزارش موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، هم‌اکنون حدود ۲۵۶۹ دانشگاه در کشور وجود دارد که شامل انواع دانشگاه‌ها (دانشگاه‌های دولتی، پردیس خودگردان وابسته به دانشگاه دولتی، آزاد اسلامی، مؤسسات آموزش عالی غیرانتفاعی، دانشگاه‌های آموزش از راه دور (پیام نور)، دانشگاه جامع علمی کاربردی و دانشگاه مجازی) هستند که در ادامه مطلب زیر به بررسی هر یک از انواع دانشگاه‌ها خواهیم پرداخت.
انواع دانشگاه‌ها در ایران
دانشگاه‌های سراسری (دولتی)
دانشگاه «سراسری» و «دولتی» مجموعه دانشگاهی وابسته به وزارت علوم تحقیقات و فناوری است که هزینه آن توسط دولت پرداخت می‌شود. در سال‌های اخیر این دانشگاه اقدام به برگزاری دوره‌های شبانه یا نوبت دوم برای دانشجویان کرده است و تحصیل در این دانشگاه را به دو بخش روزانه و شبانه تقسیم نموده است. تحصیل در دوره روزانه بدون پرداخت هزینه است، اما تحصیل در نوبت دوم با پرداخت هزینه اندکی برای دانشجویان همراه است. در حال حاضر علاوه بر این بخش مراکز دیگری نیز با کسب مجوز از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری دانشجو می‌پذیرند. از جمله این مراکز، دانشگاه فرهنگیان (مراکز تربیت‌معلم) وابسته به وزارت آموزش‌وپرورش و مؤسسات آموزش عالی وابسته به سایر وزارت خانه‌ها است.
دانشجویان بخش شبانه نیز همانند بخش روزانه از تمامی امکانات و شرایط تحصیلی و امکانات رفاهی برخوردارند. معمولاً دانشجویان دوره‌های شبانه نیز همراه با دانشجویان نوبت اول در یک کلاس و با همان اساتید تحصیل می‌کنند. تنها تفاوت آن‌ها اخذ شهریه از دانشجویان شبانه است. دانشگاه‌های دولتی از بهترین و بالاترین سطح و رتبه میان دانشگاه‌های ایران برخوردارند. از لحاظ علمی، لیست دروس و واحدهای درسی، اساتید مجرب و دانشجویانی با رتبه‌های عالی در کنکور، همه و همه دست‌به‌دست هم داده‌اند و دانشگاه دولتی را جزو بهترین‌ها کرده‌اند. برای قبولی در دانشگاه‌های دولتی به‌خصوص در بعضی از رشته‌های پرطرفدار دانش‌آموزان باید رتبه‌های تک‌رقمی یا رتبه‌های دو الی سه‌رقمی را در کنکور کسب کنند، یعنی قبل از ورود به محیط آموزشی این دانشگاه‌ها باید از یک فیلتر بسیار سخت به نام کنکور سراسری گذشت.
ازلحاظ شهریه و مسائل مالی این دانشگاه از دانشجویان خود مبلغی دریافت نمی‌کند. این امر برای افرادی که ازلحاظ مالی دارای مشکل هستند، گزینه مناسبی است. به دلیل معتبر بودن مدرک دانشگاهی بعد از اتمام دوران دانشگاه دانشجویان این مراکز زودتر از سایر دانشجویان وارد بازار کار می‌شوند. درنهایت این نکته را باید ذکر کرد که اگر دانش‌آموزی در دوره روزانه انواع دانشگاه‌های دولتی قبول شود و تصمیم به انصراف و ترک دوره کند، حق تحصیل در دوره روزانه دانشگاه دولتی در کنکور سال آینده را نخواهد داشت. هم‌چنین، دانشجویان برخی دانشگاه‌های دولتی مانند دانشگاه فرهنگیان در قبال هزینه‌هایی که پرداخت نمی‌کنند تعهد به خدمت دارند، یعنی برای گرفتن مدرک خویش باید طبق قوانین دانشگاه طی دوره‌ای مشخص برای کشور خدمت کنند.
دانشگاه سراسری مازاد ظرفیت
این نوع تحصیل بیشتر برای رشته تجربی بوده و از آنجایی که ظرفیت سراسری روزانه در رشته‌های پر طرفدار پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی خیلی محدود است یک سری از دانشگاه‌ها در قبال دریافت هزینه، چندین نفر بیشتر از حالت عادی پذیرش می‌کنند. معمولاً دانشجویان روزانه و مازاد ظرفیت در یک کلاس درس با اساتید مشترک هستند. طبق مصوبات وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ، از سال تحصیلی ۹۴ – ۹۳ دانشگاه‌های علوم پزشکی که واحدهای پردیس خودگردان ندارند ، می‌توانند به صورت ظرفیت مازاد دانشجو پذیرش کنند. مثلاً اگر دانشگاهی در رشته پزشکی ۴۰ نفر ظرفیت دارد ، می‌تواند ۲۰ نفر نیز به صورت مازاد بر ظرفیت دانشجو جذب کند و از این طریق فرصت تحصیل برای تعداد بیشتری از داوطلبان علاقه‌مند به رشته‌های پزشکی و رشته‌های پیراپزشکی فراهم می‌شود.
محل تحصیل دانشجویان پذیرفته شده در دوره ظرفیت مازاد، به اختیار دانشگاه است اما معمولاً این دانشجویان در کنار سایر دانشجویان پذیرفته شده دوره روزانه به تحصیل می‌پردازند و در شرایط و ضوابط عمومی و اختصاصی پذیرش، همانند دانشجویان واحد پردیس خودگردان هستند؛ بنابراین فرق دوره ظرفیت مازاد با پردیس در محل تشکیل کلاس‌هاست. برای دانشجویان پردیس خودگردان دانشکده‌های جداگانه از دانشکده اصلی در نظر گرفته می‌شود اما دانشجویان دوره ظرفیت مازاد به دلیل آنکه دانشگاه واحد پردیس مجزایی ندارد، در کنار دانشجویان روزانه تحصیل می‌کنند. نقل و انتقال و میهمانی پذیرفته شدگان ظرفیت مازاد به سایر دانشگاه‌هایی که ظرفیت مازاد دارند، طبق توافق دانشگاه مبدأ و مقصد انجام می‌گیرد.
هزینه تحصیل در دانشگاه‌های ظرفیت مازاد را هیئت امنایی آن دانشگاه مشخص می‌کند و با توجه به اینکه دانشجویان از امکانات رفاهی مناسبی برخوردار هستند، بنابراین شهریه نسبتاً زیادی از آن‌ها دریافت می‌شود. حتماً توصیه می‌کنیم که قبل از انتخاب این دانشگاه، شهریه رشته مورد نظر خود را بررسی کنید تا مطمئن شوید که برای پرداخت شهریه و هزینه تحصیل مشکلی ندارید. میزان شهریه ظرفیت مازاد تقریباً با شهریه دوره‌های پردیس خودگردان یکسان است اما چون هر دانشگاه شهریه جداگانه‌ای را دریافت می‌کند، لذا شما می‌توانید با مراجعه به وبسایت دانشگاه، از شهریه دقیق رشته و دانشگاه انتخابی خود اطلاع یابید. اعتبار مدرک این دانشگاه‌ها کاملاً مشابه سراسری روزانه است.
پردیس خودگردان (شهریه‌پرداز) وابسته به دانشگاه دولتی
دانشگاه‌های پردیس خودگردان در سال‌های گذشته برای جذب دانشجو از خارج از کشور تأسیس شدند، اما موفق به این کار نشدند و امروزه با پذیرش دانشجو در قبال اخذ شهریه مشغول به کار هستند. این دانشگاه‌ها هزینه‌های خود را از دانشجویان دریافت می‌کنند و مستقل از بخش دولتی هستند. اساتید و لیست دروس این دانشگاه‌ها همانند بخش روزانه دانشگاه سراسری است و تنها تفاوت آن‌ها شهریه آن است که از شهریه بخش نوبت دوم یا همان شبانه بالاتر است. روش پذیرش دانشجویان دانشگاه‌های پردیس از طریق آزمون سراسری سازمان سنجش یا آزمون اختصاصی و بر اساس مقررات و آیین‌نامه‌های دانشگاه و با نظارت سازمان سنجش آموزش کشور انجام می‌گیرد. این دانشگاه تحت نظارت وزارت علوم هستند، ارزش مدرک آن‌ها با دانشگاه‌های دولتی فرقی ندارد. همان‌طور که قبلاً بیان کردیم این دانشگاه زیرمجموعه‌ای از دانشگاه‌های هستند که دارای کیفیت تدریس بالا بوده و اساتید حاضر در این دانشگاه‌ها همانند دانشگاه‌های دولتی درجه یک هستند. مزایای دانشجویان در این دانشگاه مانند دانشجوهای روزانه دانشگاه‌های دولتی است با این تفاوت که بایستی شهریه پرداخت کنند.
دانشگاه‌های آزاد اسلامی
دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاهی غیردولتی است که کار خود را در سال ۱۳۶۱ با نخستین واحد دانشگاهی، یعنی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی آغاز کرد. دانشگاه آزاد اسلامی امروزه جزو برترین دانشگاه‌های ایران است و در میان دانشگاه‌های معتبر جهانی نیز مقام خوبی دارد. این دانشگاه در قبال هزینه‌هایی که از دانشجویان دریافت می‌کند به‌صورت خصوصی اداره می‌شود. دانشجویان این دانشگاه برای ورود به این مراکز علمی نیاز چندانی به پایه قوی یا تلاش و مشقت فراوان برای کسب نتیجه عالی در کنکور ندارند و می‌توانند با هر سطح علمی در این دانشگاه به تحصیل بپردازند. در سال‌های اخیر با افزودن رشته‌های بدون کنکور جذب دانشجو در دانشگاه آزاد راحت‌تر از قبل نیز شده است.
واحدهای درسی این دانشگاه نیز تئوری محور هستند و از لحاظ عملی مانند دانشگاه‌های دولتی قوی نیستند. از مزایای دانشگاه آزاد ایجاد فضای آموزش در مناطق محروم و برای افراد با سطح علمی متوسط یا کم بوده است. البته نوع دیگری از تحصیل در دانشگاه آزاد با نام ظرفیت مازاد آزاد وجود دارد که در رشته‌های پرمخاطب مثل پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی، پرستاری و… که شهریه این رشته‌ها در مازاد ۳۰-۵۰% بیشتر از حالت عادی است. دانشجویان عادی با دانشجویان مازاد آزاد در یک کلاس درس می‌نشینند. با افزایش تعداد این دانشگاه‌ها در سطح کشور تعداد دانشجویان و فارغ‌التحصیلان جویای کار، روند صعودی به خود گرفته و این نکته باعث شده کمیت بر کیفیت علمی این مراکز غلبه کند و سطح علمی دانشجویان و اساتید این دانشگاه‌ها را پایین بیاورد. اگر قصد ادامه تحصیل در این دانشگاه را دارید بهتر است ابتدا از هزینه‌های رشته تحصیلی خود مطلع شوید و سپس دست به انتخاب آن بزنید.
دانشگاه‌های غیرانتفاعی
موسسه‌های غیرانتفاعی، مراکزی هستند که از بودجه غیردولتی استفاده کرده و به‌صورت مستقل زیر نظر هیئت‌امنای مؤسسه اداره می‌گردند. در این مراکز، تحصیل رایگان نیست و همراه با اخذ شهریه بوده و دانشجویان از طریق آزمون‌های سراسری سازمان سنجش آموزش کشور، پذیرش می‌شوند. به دلیل مستقل بودن این دانشگاه‌ها از بخش دولتی دارای سطح علمی پایینی نسبت به بقیه مراکز آموزشی هستند، اما امکان تحصیل برای افراد با سطح علمی پایین را فراهم نموده‌اند. بهتر است قبل از انتخاب این دانشگاه برای ادامه تحصیل شهریه‌های آن را مورد بررسی قرار دهید.
دانشگاه‌های پیام نور یا آموزش از راه دور
در ایران سیستم آموزش از راه دور با عنوان دانشگاه پیام نور شناخته می‌شود. این دانشگاه برای کسانی مناسب است که دارای وقت کمی برای شرکت در کلاس‌های حضوری هستند. دانشگاه‌های پیام نور نیز ازجمله دانشگاه‌های دولتی هستند و زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری فعالیت می‌کنند، ولی سامانه آموزشی آن با سایر دانشگاه‌های دولتی متفاوت است و بر مبنای آموزش نیمه‌حضوری استوار است. در این دانشگاه‌ها دانشجویان می‌توانند در دروس تئوری بدون حضور در کلاس و با حضور در امتحانات آخر ترم واحدهای درسی خود را گذرانده و موفق به اخذ مدرک شوند. آموزش در این دانشگاه‌ها نیز رایگان نیست، اما در مقایسه با دانشگاه آزاد و غیرانتفاعی شهریه کمتری را دارند.
دانشگاه‌های جامع علمی کاربردی
یکی از دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری که با هدف ارتقاء سطح مهارت و قدرت عملی دانشجویان در مشاغل عملی تأسیس گردیده است، دانشگاه‌های علمی کاربردی هستند. یکی از مزیت‌های خوب دانشگاه علمی کاربردی پذیرش دانشجو بدون کنکور با توجه به سوابق تحصیلی و کم بودن هزینه‌های تحصیل نسبت به دانشگاه آزاد است. مزیت دیگر این دانشگاه بالا بودن لیست دروس عملی آن است که دانشجویان را با نکات عملی رشته‌ها آشنا کرده و آن‌ها را آماده ورود به بازار کار می‌کند. امروزه این دانشگاه، با داشتن ۱۲۴۵ مرکز آموزشی در حوزه‌های مختلف به کار خود ادامه می‌دهد. هدف دانشگاه علمی کاربردی، فراهم آوردن موجباتی است که مشارکت سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی دولتی و غیر دولتی را برای آموزش نیروی انسانی متخصص و مورد نیاز بخش‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور ممکن سازد.
دانشگاه‌های مجازی
این دانشگاه‌ها نوعی مراکز علمی هستند که دانشجویان می‌توانند از طریق اینترنت اقدام به ثبت‌نام در دانشگاه کرده و از میان لیست دروس ارائه‌شده دروس موردنظر خود را انتخاب کنند و از جلسات مجازی دروس استفاده کرده و موفق به اخذ مدرک گردند. این نوع مراکز برای افرادی که وقت کافی برای حضور در سر کلاس‌های درس را ندارند، مناسب است. پذیرش دانشجو در این مراکز از طریق آزمون سراسری انجام می‌شود. در حال حاضر بسیاری از دانشگاه‌ها مانند دانشگاه‌های صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت، صنعتی خواجه‌نصیرالدین طوسی، تهران (مرکز آموزش‌های الکترونیکی دانشگاه تهران)، شیراز، اصفهان و چند مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی به ارائه دروس به‌صورت مجازی پرداخته‌اند.
کلام آخر و نتیجه‌گیری
در نهایت باید گفت تمامی انواع دانشگاه‌ها در ایران مزایا و معایب مختص خود را دارند و نمی‌توان نظر قطعی برای دانشجویان ارائه نمود. دانش‌آموزان باید با توجه به عوامل مختلفی نظیر سطح علمی شرایط زندگی و شرایط مالی خود اقدام به انتخاب دانشگاه موردنظر کنند. در هر شرایطی این نکته را باید در نظر داشته باشید، حتی در یک منطقه محروم با کمترین امکانات آموزشی این پشتکار و تلاش شما است که می‌تواند شما را به موفقیت برساند، در غیر این صورت حتی تحصیل در بهترین رشته یک دانشگاه معتبر نیز موفقیت یک فرد را تضمین نخواهد کرد. در واقع، چیزی که در انتها برای یک داوطلب باقی می‌ماند رشته است و مهارتی که در آن رشته کسب کرده است و اسم دانشگاه مهم نیست؛ حتی خیلی از دانشگاه‌های معتبر دنیا برای پذیرش یک فرد در ابتدا به رشته و مقطع تحصیلی فرد توجه می‌کنند و در آخر به اسم دانشگاهی که فرد در آن تحصیل کرده است.