هر آن‌چه که باید درباره‌‌ی هدایت تحصیلی و انتخاب رشته‌ی دانش‌آموزان پایه نهم بدانید!

نظام آموزشی حاکم بر کشور ایران ۶.۳.۳ است. به این معنا که دانش‌آموزان ۶ سال اول تحصیل خود را در مقطع ابتدایی می‌گذرانند. بعد از آن ۳ سال در مقطع متوسطه اول پایه‌های هفتم، هشتم و نهم را پشت سر می‌گذارند. سه سال آخر نیز در مقطع متوسطه دوم در پایه‌های دهم، یازدهم و دوازدهم مشغول به تحصیل می‌شوند. بحث اصلی ما در این مطلب، حول انتخاب رشته نهم به دهم و هدایت تحصیلی در این برهه‌ی زمانی است. مطمئناً انتخاب رشته بسیار حساس است چرا که تأثیر مستقیم در آینده شخص می‌گذارد. جایگاه اجتماعی و فردی و همچنین فضای کاری و شغلی، همه و همه تا حد زیادی به رشته‌ی انتخابی فرد، بستگی دارد. بنابراین نباید از کنار انتخاب رشته به سادگی گذشت. اینجا یاد این ضرب‌المثل معروف افتادم که می‌گوید: «خشت اول چون نهد معمار کج/ تا ثریا می‌رود دیوار کج». بنابراین با جدیت تمام به بررسی ابعاد مختلف انتخاب رشته بپردازید و با در نظر گرفتن همه‌ی موارد تأثیرگذار و تأثیرپذیر از انتخاب رشته، یک انتخاب رشته‌ی منطقی را انجام دهید.

عوامل تأثیرگذار بر انتخاب رشته

کلیه‌ی عوامل تأثیرگذار بر انتخاب رشته را می‌توان به دو دسته‌ی «درونی» و «بیرونی» تقسیم کرد. که هر کدام به نحوی تأثیرگذار خواهند بود. در زیر به این عوامل با پاره‌ای از توضیحات پرداخته‌ایم.

عوامل درونی

عوامل درونی مؤثر در انتخاب رشته، بیشتر به ویژگی‌های شخصیتی، علایق و توانایی‌های دانش‌آموز برمی‌گردد. این عوامل عبارت‌اند از:

• هوش و استعداد: استعدادیابی یکی از مهم‌ترین معیارهایی است که باید در انتخاب رشته مدنظر قرار گیرد. یعنی باید دید دانش‌آموز در چه زمینه‌ای استعداد بیشتری دارد. استعدادیابی کار ساده‌ای نیست و نیاز به آزمون‌های خاص خود را دارد.
• علاقه و رغبت: حتماً می‌دانید اگر به کار یا موضوعی علاقه داشته باشید با شوق و ذوق به آن می‌پردازید. با توجه به این‌که آینده‌ی شخص در گرو انتخاب رشته‌ی او خواهد بود، لازم است رشته‌ی انتخاب شده در راستای علاقه و میل شخصی دانش‌آموز باشد.
• ارزش‌ها و نگرش‌ها: برای یک انتخاب رشته‌ی صحیح باید دید ارزش از نگاه یک دانش‌آموز کدام یک از موارد «مالی، جایگاه اجتماعی و… » است. که دانش‌آموز را به سمت رشته‌ای سوق داد که به ارزش مدنظر خود برسد یا حداقل نزدیک شود.
• اعتقادات: یکی از عواملی که در انتخاب رشته مورد توجه نیست و باعث صدمه به آینده و شغل دانش‌آموز می‌شود، عامل «اعتقادات» است. برای مثال دانش‌آموزی که شخصیت مذهبی دارد می‌تواند در رشته‌ی علوم و معارف اسلامی تا حد زیادی موفق شود. اما اگر یک دانش‌آموز که شرایط محیطی مبتنی بر دین و مذهب را کم‌تر تجربه کرده باشد، ممکن است در چنین رشته‌ای با مشکل مواجه شود و چه بسا نادیده گرفتن عامل اعتقادات به ترک تحصیل او منجر شود.
• جنسیت: با انتخاب یک رشته، شرایط و ملزومات محیط کار نیز تا حد زیادی مشخص می‌شود. بنابراین بهتر است جنسیت را نظر گرفت. برای مثال یک دانش‌آموز دختر در برخی رشته‌های مهندسی مانند مهندسی نفت محدودیت‌هایی خواهد داشت و محیط کار برای او خیلی مناسب نخواهد بود. هرچند امروزه در کشور ما، عده‌ی کثیری از دانشجویان دختر، در رشته‌های مهندسی تحصیل کرده‌اند و شرایط کاری نسبتاً خوبی دارند.
• توانایی و مهارت: این موضوع درست است که با تمرین و تکرار می‌توان به یک مهارت دست یافت. اما از توانایی‌های ذاتی یک شخص نیز نباید غافل شد. برای مثال شخصی ذاتاً نقاش خوبی است و پرورش این توانایی و مهارت به مراتب ساده‌تر از ایجاد یک مهارت جدید در شخص است؛ بنابراین توانایی‌های ذاتی دانش‌آموز را حتماً در نظر بگیرید.
• ویژگی‌های شخصیتی: یکی از مهم‌ترین معیارهای برای انتخاب رشته، ویژگی‌های شخصیتی یک دانش‌آموز است. برای نمونه اگر دانش‌آموز شخصیت مدیر داشته باشد بهتر او را به سمت رشته‌های مدیریتی سوق داد.
• اهداف و انگیزه‌های فردی: قطعاً هر شخصی در سنین نوجوانی، یک تصویر از آینده‌ی خود در ذهن دارد. با استخراج این تصویر از ذهن دانش‌آموز که باید توسط والدین یا مشاور صورت گیرد می‌توان به اهداف یک شخص در آینده پی برد. با معرفی رشته‌هایی که در راستای اهداف او هستند می‌توانید در یک انتخاب رشته‌ی صحیح به دانش‌آموز کمک کنید.
• تجربیات دانش‌آموز: ممکن است یک دانش‌آموز تجربه‌ی یک یا چند کار را داشته باشد. با جویا شدن تجربیات دانش‌آموز و بررسی میزان علاقه‌ی و توانایی او در هر یک از این کارها، معیارهای بسیار خوبی را برای پیدا کردن رشته‌ی مناسب دانش‌آموز نمایان می‌شود.

عوامل بیرونی

عوامل دیگری را باید در انتخاب رشته در نظر گرفت که کاملاً به محیط و فضای زندگی و خانوادگی دانش‌آموز مربوط می‌شود. این عوامل عبارت‌اند از:

• خانواده: شاید بتوان اصلی‌ترین معیار محیطی در انتخاب رشته یک دانش‌آموز را خانواده او دانست. این تأثیرپذیری از خانواده دو سوی کاملاً مخالف دارد. یک دانش‌آموز و خانواده او ممکن است به شدت مشتاق به ادامه‌ی شغل و رشته‌ی پدر یا مادر و حتی برادر و خواهر بزرگ‌تر باشد. از طرف دیگر ممکن است دقیقاً برعکس این اتفاق بیفتد.
• محیط آموزشی: فضای آموزشی مدرسه معمولاً دانش‌آموزان را به سمت یک رشته متمایل می‌کند. مثلاً اگر در مدرسه‌ای برای درس علوم تجربی آزمایشگاهی مجهز وجود داشته باشد و دانش‌آموزان از انجام آزمایش لذت ببرند، معمولاً علاقه‌مند به رشته‌های مرتبط با آزمایش‌های انجام شده می‌شوند.
• افراد اثرگذار در زندگی دانش‌آموز: در سنین نوجوانی، دانش‌آموز معمولاً افراد موفق را الگوی خود قرار می‌دهند و می‌خواهند مسیر زندگی خود را منطبق بر مسیر زندگی او بچینند. این شخص موفق می‌تواند از خانواده، اقوام و… باشد و این موضوع در انتخاب رشته تأثیرگذار خواهد بود.
• دوستان و همسالان: تأثیرپذیری هر شخصی از دوستان خود در هر برهه از زندگی، قابل توجه خواهد بود. در انتخاب رشته نیز ممکن است دانش‌آموز با استفاده از اطلاعاتی که از دوستان خود کسب کرده است، به یک رشته علاقه‌مند شود.
• رسانه‌ها و وسایل ارتباط جمعی: با نفوذ و رواج بسیار زیاد رسانه‌ها و فضای مجازی در بین دانش‌آموزان امروزی، یکی از عواملی که می‌تواند در جهت دادن به دانش‌آموزان تأثیرگذار باشد، همین موضوع خواهد بود.
• پیشرفت علوم و تکنولوژی: پیشرفت‌های شگرف علوم و تکنولوژی در دنیای امروز منجر به جذب و علاقه‌مند شدن دانش‌آموزان به یک رشته در آن راستا خواهد شد. برای مثال فناوری نانو و همچنین ترویج اپلیکیشن‌های تلفن همراه در این مورد تأثیرگذار بوده است.
• اقتصاد و بازار کار: یکی از عوامل مهم در انتخاب رشته بازار کار و درآمد حاصل از یک شغل است. معمولاً دانش‌آموزان به رشته‌هایی که بازار کار و درآمد بالایی دارند تمایل بیشتری نشان می‌دهند. مثلاً تعداد داوطلبان کنکور رشته‌ی تجربی برای قبولی در رشته‌های پزشکی و پیراپزشکی از همین موضوع نشات گرفته است.
• ظرفیت پذیرش و ورود به دانشگاه: با در نظر گرفتن ظرفیت پذیرش رشته‌های مختلف، می‌توان با انتخاب رشته‌هایی با ظرفیت پذیرش بیشتر، مسیر را بری رسیدن به هدف، برای دانش‌آموزان هموارتر کرد.

یک انتخاب رشته‌ی صحیح که آینده‌ی دانش‌آموز به آن بستگی دارد در صورتی اتفاق می‌افتد که تمامی معیارهای گفته شده را در نظر گرفت و از برایند آن‌ها به یک رشته رسید. با در نظر گرفتن این معیارها دانش‌آموز انگیزه‌ی زیادی برای رسیدن به هدفش خواهد داشت چرا که می‌داند در مسیر درستی قدم گذاشته است.

رشته‌های پیش ‌روی دانش‌آموزان پایه نهم

در انتخاب رشته‌ی نهم، رشته‌ها به سه دسته‌ی اصلی تقسیم می‌شوند. که دانش‌آموزان باید یکی از رشته‌های این سه دسته را برگزینند. این سه دسته به همراه زیرشاخه‌های‌شان به شرح زیر است:

• کاردانش: در این دسته اصل بر کارهای عملی است و مباحثی که به صورت تئوری در آن ارائه می‌شود بسیار کم است. دانش‌آموزانی که تمایل بیشتری به کارهای عملی دارند می‌توانند در رشته‌های موجود در این دسته مشغول به تحصیل شوند. شاخه‌های موجود در دسته‌ی کاردانش عبارت‌اند از: «رشته‌های زمینه صنعت، رشته‌های زمینه خدمات، رشته‌های زمینه کشاورزی و رشته‌های زمینه هنر» که هر کدام از این شاخه‌ها، به چندین رشته تقسیم می‌شوند.
• فنی و حرفه‌ای: در این دسته کارهای عملی و مباحث تئوری همگام با هم ارائه می‌شوند. تفاوت این دسته با دسته‌ی کاردانش در همین موضوع است. شاخه‌های موجود در این دسته نیز مانند دسته‌ی کاردانش عبارت‌اند از: «رشته‌های زمینه صنعت، رشته‌های زمینه خدمات، رشته‌های زمینه کشاورزی و رشته‌های زمینه هنر» که هر کدام از این شاخه‌ها نیز، به چندین رشته تقسیم می‌شوند.
• نظری: رشته‌های زیرگروه این دسته دقیقاً نقطه‌ی مقابل رشته‌های کاردانش هستند. یعنی قالب اصلی این رشته‌ها مباحث تئوری هستند و کارهای عملی به ندرت انجام می‌شود. این دسته بر خلاف دسته‌های دیگر، زیرشاخه‌های آن به چندین رشته تقسیم نمی‌شود و چهار رشته‌ی مستقل دارد که عبارت‌اند از: «ریاضی فیزیک، علوم تجربی، ادبیات و علوم انسانی و علوم و معارف اسلامی».

با انتخاب یکی از موارد بیان شده، دانش‌آموزان در پایه‌های دهم، یازدهم و دوازدهم، مشغول به تحصیل در همان رشته می‌شوند. توجه داشته باشید تغییر رشته در این پایه‌ها امکان‌پذیر است اما شرایط سختی دارد و باید در امتحانات رشته‌ی مقصد نمره‌ی قبولی کسب کنید. پس یک بار برای همیشه، انتخاب رشته منطقی انجام دهید که نیازمند تغییر رشته و پذیرفتن تبعات آن نشوید.

هدایت تحصیلی و عوامل مؤثر بر آن

وزارت آموزش و پرورش برای تسهیل امور انتخاب رشته و در نظر گرفتن برخی از مواردی که در اول مطلب دیدید، اقدام به ارائه‌ی برگه‌ی هدایت تحصیلی برای هر دانش‌آموز در پایه‌ی نهم می‌کند. برای توضیح بیشتر ابتدا یک نمونه برگه هدایت تحصیلی را ببینید.

همان‌طور که می‌بینید، برای هر یک از شاخه‌های معرفی شده در سه دسته رشته، امتیاز عملکرد تحصیلی تراز شده از ۱۰۰، ارائه شده و با توجه به این امتیاز اولویت‌های «الف تا د» به هر یک از این شاخه‌ها اطلاق می‌شود. دو سؤال اساسی که پیش می‌آید، نحوه‌ی محاسبه‌ی امتیازات برای هر یک از شاخه‌ها و معنای اولویت‌های «الف تا د» است. در ادامه به این سؤالات پاسخ خواهیم داد. در این جدول برای هر شاخه یک امتیاز از ۱۰۰ ثبت می‌شود که معیاری برای تعیین اولویت‌های «الف تا د» است. چندین عامل در این امتیاز تأثیرگذارند که عبارت‌اند از:

• آزمون‌های روان‌شناسی: در طول سال‌های تحصیلی متوسطه اول (هفتم، هشتم و نهم) آزمون‌های از دانش‌آموزان گرفته می‌شود که عمده‌ی این آزمون‌ها در پایه نهم انجام می‌گیرد. آزمون رغبت، آزمون استعداد و آزمون شخصیت و ارزش‌های تحصیلی – شغلی و… این آزمون‌ها را تشکیل می‌‌دهد که ۳۰ امتیاز از ۱۰۰ امتیاز مربوط به همین آزمون‌هاست.
• نمرات کسب‌شده در پایه‌های هفتم، هشتم و نهم: برای هر یک از شاخه‌ها نمرات خرداد درس‌های مرتبط هر سه پایه، ۳۵ امتیاز دیگر از این ۱۰۰ امتیاز را به خود اختصاص داده است. یکی دیگر از شرط‌ها برای فراهم شدن امکان انتخاب یک شاخه، کسب حداقل نمره‌ی حد نصاب است که در جدول زیر به طور کامل آن را آورده‌ایم.

همان‌طور که احتمالاً اطلاع دارید، امتحانات خرداد نهم به صورت هماهنگ استانی برگزار می‌شود و با توجه به ضریب ۳ آن، از اهمیت بیشتری نسبت به نمرات خرداد هفتم و هشتم برخوردار است. در ضمن امکان این‌که امتحانات خرداد نهم به صورت حضوری برگزار شود بسیار زیاد است.

• نظر دبیران: با توجه به شناختی که دبیران هر درس از دانش‌آموزان دارند ۱۰ امتیاز از این ۱۰۰ امتیاز توسط دبیران اعلام می‌شود.
• نظر مشاور مدرسه: مشاورین مدرسه که در طول سال تحصیلی با دانش‌آموزان در ارتباط هستند و از مسائل مختلف آن‌ها اطلاع دارند، می‌توانند نظرات خوبی را با توجه به تخصصی که دارند، درباره‌ی دانش‌آموزان اظهار کنند. بر همین اساس ۱۰ امتیاز هم به مشاور اختصاص داده شده است.
• نظر والدین: والدین نیز شناخت زیادی از دانش‌آموز دارند، بنابراین ۵ امتیاز هم به والدین دانش‌آموز تعلق می‌گیرد. که با پر کردن فرم زیر و تحویل آن به مدرسه، این امتیاز نیز محاسبه می‌شود.

والدین باید اولویت‌های ۱ تا ۱۲ را در این فرم وارد کنند. با توجه به این اولویت‌ها امتیازی از صفر تا ۵ به هر درس تعلق می‌گیرد.

• نظر دانش‌آموز: در این انتخاب رشته نظر خود دانش‌آموز نیز تأثیرگذار خواهد بود و ۱۰ امتیاز هم به نظر دانش‌آموز تعلق می‌گیرد. که با استفاده از فرم زیر انجام می‌گیرد.

در این فرم نیز مانند فرم والدین، دانش‌آموز باید اولویت‌‌های ۱ تا ۱۲ را وارد کند و با توجه به این اولویت‌‎ها به هر درس عددی بین صفر تا ۱۰ امتیاز تعلق می‌گیرد. به طور کلی این ۱۰۰ امتیاز برای هر شاخه از جدول زیر محاسبه می‌شود.

حال که نحوه‌ی محاسبه‌ی این ۱۰۰ امتیاز را متوجه شدید، درباره‌ی اولویت‌های «الف تا د» هم باید بدانید که:

• درج گزینه‌ی الف تا ج در زیر هر رشته یا زمینه، به منزله‌ی وضعیت دانش‌آموز با توجه به عملکرد تحصیلی و ظرفیت آن رشته یا زمینه در سطح منطقه برای اولویت زمان‌بندی ثبت‌نام است.
• درج گزینه‌ی اولویتی الف، به معنای احراز شرایط مطلوب برای انتخاب آن رشته یا زمینه است و از آنجا که در اولویت ثبت‌نام قرار دارید، لازم است ظرف یک هفته نسبت به ثبت‌نام خود اقدام کنید.
• درج گزینه ب و ج به معنای احراز شرایط شما در آن زمینه یا رشته است ولی ثبت‌نام شما پس از اتمام زمان ثبت‌نام گروه یا گروه‌های دارای اولویت بالاتر مقدور است.
• درج گزینه د و یا هاشور، به معنای عدم احراز شرایط شما در آن زمینه یا رشته است و امکان ثبت‌نام در آن رشته را نخواهید داشت.

چند نکته‌ی مهم دیگر که لازم است بدانید:

• ثبت‌نام دانش‌آموزان در مدارس استعدادهای درخشان، نمونه دولتی و شاهد تابع شرایط خاص خود است.
• ثبت‌نام دانش‌آموزان در هنرستان‌های فنی و حرفه‌ای و کاردانش تابع رعایت محدوده جغرافیایی شیوه‌نامه‌ی ثبت‌نام نبوده و دانش‌آموزان می‌توانند در صورت تمایل در هر یک از مناطق و نواحی موردعلاقه خود، اقدام به ثبت‌نام کنند.

• تمام دانش‌آموزان دارای اولویت (الف تا د) در صورت دارا بودن شرایط خاص مدارس غیردولتی می‌توانند بدون هیچ محدودیت زمانی نسبت به ثبت‌نام در زمینه یا رشته‌ی مورد نظر خود اقدام کنند.