کتاب آدام اسمیت و ثروت ملل، اثری است که در گونه‌ی شرح و تحلیل قرار می‌گیرد. این کتاب را محمدعلی همایون کاتوزیان در سال ۱۳۸۱ نوشته است. نشر امیرکبیر انتشاراتی است که آدام اسمیت و ثروت ملل را به انتشار رسانده و تا به حال هفت بار تجدید چاپ نموده است. نسخه‌ی این نشر از کتاب آدام اسمیت و ثروت ملل مشتمل بر ۱۹۵ صفحه از قطع پالتویی است که با توجه به کوتاهی کتاب، طبیعی به نظر می‌رسد. همان‌طور که از اسم کتاب برمی‌آید، آدام اسمیت و ثروت ملل، اثری است که راجع به کتاب ماندگار آدام اسمیت، فیلسوف و اقتصاددان اسکاتلندی به نام ثروت ملل صحبت می‌کند. کاتوزیان سعی کرده تا این کتاب را به دو بخش اصلی تقسیم‌بندی کند؛ به این ترتیب که در یک بخش، تحت عنوان «برگزیده‌ای از ثروت ملل»، قسمت‌های مهم کتاب ثروت ملل را برای افرادی که ممکن است آن را نخوانده باشند بیاورد و در بخش دیگر به تحلیل تفکر خود نویسنده، تحلیل محیط اجتماعی و معنوی پیرامون اسمیت که باعث تفکراتش شده و درنهایت تمرکز بر دو کتاب مهم او یعنی «نظریه‌ی احساسات اجتماعی» و «ثروت ملل» بپردازد.
ما در این مطلب قرار است تا به مهم‌ترین بخش‌های کتاب بپردازیم و مروری اجمالی بر آن داشته باشیم؛ بنابراین با توجه به محدودیت مطلب، بخش مرور خود ثروت ملل را به حاشیه می‌رانیم و به خود شما وامی‌گذاریم، اما بر مباحث کاتوزیان بیشتر توجه می‌کنیم.
آدام اسمیت و ثروت ملل چیست؟
شاید با ملغمه‌ای که در بالا ذکر کردیم، به درستی نفهمیده باشید که دقیقا با چه کتابی روبه‌رو هستید؛ پس بیایید تا نگاهی به صحبت‌های خود کاتوزیان بیندازیم. او در پیشگفتار کتاب می‌گوید که ترجمه‌ی کتاب «تحقیقی در ماهیت و علل ثروت ملل» را به مناسبت دویستمین سال انتشار کتاب مذکور انجام داده است. اما نکته‌ای مهم‌تر هم وجود دارد. کاتوزیان خودش رأسا اعلام می‌دارد که در ترجمه‌ی حاضر به متن کامل ثروت ملل نپرداخته است؛ زیرا از نظر او این کار چندان ضروری و مفید نیست؛ دلیل کاتوزیان این است که صفحات یا حتی فصول متعددی از کتاب مذکور، زمینه‌ی محدودی به زمان و مکان انتشار کتاب داشته‌اند و الان حتی به درد محققان تاریخ اندیشه‌های اقتصادی و اجتماعی نمی‌خورند. البته در آن سوی این مفید نبودن، کاتوزیان آن‌چنان به قسمت‌های پیش روی ما حساسیت دارد که مطالعه‌شان را نه فقط برای استادان و دانشجویان علوم اقتصادی و اجتماعی، بلکه برای همه‌ی کسانی که مقداری هم مسائل اجتماعی و اقتصادی علاقه دارند، ضروری می‌داند!
آدام اسمیت و ثروت ملل چنان‌چه گفتیم، کتاب کوتاهی است؛ دقیقا برخلاف خود ثروت ملل! کاتوزیان معتقد است که اطناب و زیاده‌گویی‌های اسمیت در دوره‌ی خودش مناسب بوده است؛ زیرا او قرار بوده تا برای توده‌ای عموما ناآگاه از مفاهیمی جدید و تفضیلی صحبت کند؛ اما کاری که کاتوزیان کرده به قول خودش تلفیقی از ترجمه و تالیف است. این محقق و پژوهشگر اجتماعی درمورد بخش تالیفی کتاب حاضر، تاکید دارد که مطالب تالیفی اثر کاملا اورجینال و حاصل انتزاعات و برداشت‌های شخصی او نسبت به آدام اسمیت هستند و تحت تاثیر نظریات دیگران راجع به اسمیت نوشته نشده‌اند؛ بلکه کاملا تعبیرهای تجزیه‌محور و شرح‌گونه‌ی کاتوزیان به شمار می‌آیند.
علی ای حال ما در اینجا باز هم از یک بخش کتاب، یعنی بیوگرافی آدام اسمیت گذر می‌کنیم و مستقیما سراغ مباحث تحلیلی‌تر کاتوزیان می‌رویم.
محیط اجتماعی پیرامون اسمیت
کاتوزیان اعتقاد دارد که افکار آدام اسمیت در یک خلا اجتماعی و فکری به جامعه‌ی اندیشه‌ی جهان عرضه شده‌اند و شاید همین موضوع است که اتفاقا تاثیر و البته ارزش آن‌ها را بیش از پیش می‌کند. درواقع نظام کشاورزی و سیاسی انگلیس در قرن هجدهم میلادی، برخلاف تصور ما فئودالی نبوده است و این نظام حتی از دیگر کشورهای اروپایی، خیلی زودتر دچار تزلزل شده بوده است. در قرون شانزدهم و هفدهم، دو اتفاق مهم در انگلستان افتادند که هرکدام‌شان به عقیده‌ی نویسنده، منشا و مبنایی پیچیده داشتند؛ یکی اصلاحات مذهبی و بریدن پای کلیسای کاتولیک از جامعه‌ی مذهبی انگلیس و دیگری جنگ داخلی انگلستان که سرمایه‌داران را در مقابل استبداد حاکم (یعنی اشراف‌زادگان) قرار گرفتند و آن‌ها را به سختی شکست دادند.
البته اتفاقات بعدی، یعنی انقلاب صنعتی، بسیار مهم‌ترند و در شکل‌گیری تفکرات اسمیت تاثیرگذارتر؛ اما اتفاقات بالا از آن جهت اهمیت می‌یابند که ریشه‌ی بسیاری از اتفاقات را به انحای مستقیم و غیر مستقیم در دل خود جای داده‌اند. برای مثال شاید جالب باشد بدانید که تنها شش سال بعد از جنگ مذکور، اولین بانک در تغییرات ضمنی و بن‌مایه‌ای اشرافیت حاکم بر انگلستان –که دوباره بعد از آن شکست در حال بازپروری خودش بود- تاسیس شده است. مساله‌ای که نمی‌توانیم به راحتی از آن عبور کنیم؛ خصوصا در تحلیل کتابی این‌چنین اقتصادی! از سوی دیگر، اگر ریشه‌های انقلاب صنعتی و تاثیراتش را می‌بینیم، نباید از پیامدهای آن هم به راحتی گذر کنیم؛ یکی از مهم‌ترین پیامدهای متاخر انقلاب صنعتی، اصلاحات ارضی است. شاید پیش خودتان بگویید انگلستان با آن همه آب و منابع، چه نیازی داشته تا مانند ایران اصلاحات ارضی را اجرا کند؟ کاتوزیان با لحنی ساده و دلنشین پاسخ می‌دهد که اگر کمیِ افراطی یک موضوع انسان را دچار مشکل کند، قطعا زیادی آن هم او را اذیت خواهد کرد.
محیط معنوی پیرامون اسمیت
حتی اگر یک ماتریالیست باشید هم نمی‌توانید از این نکته گذر کنید که علاوه بر موضوعات و پدیده‌های اجتماعی، در یک جامعه مسائل معنوی پیرامون یک فرد هم بر تفکرات، برداشت‌ها، عقاید و نظریات او تاثیرگذار خواهند بود! کاتوزیان نیز بنا به همین نکته، یک فصل از کتاب را به محیط معنوی پیرامون آدام اسمیت اختصاص داده است. او معتقد است که افراد علاوه بر برداشت کردن و انتزاع شخصی، با واکنشی که نسبت به اندیشه‌های سابق و افکار جاری انجام می‌دهند، از محیط معنوی تاثیر می‌گیرند؛ برای مثال، حتی زمانی که یک اندیشمند، ظاهرا در حال سامان دادن به نظریات خودش است، مستقیما یا غیر مستقیم در حال بررسی آرای دیگران هم هست.
البته که محیط معنوی از محیط اجتماعی بسیار وسیع‌تر است و در جریان‌شناسی چنین چیزی به ورای آن‌چه در بالا به راحتی بررسی شد نیاز است؛ نکته‌ای که کاتوزیان هم به آن اقرار دارد. ولی با تمام این تفاسیر، این نویسنده در تحلیل فضای معنوی جامعه‌ی دوران اسمیت، مساله‌ی تجارتگری را پیش می‌کشد و آن را پیشگام تفکرات اسمیت می‌داند. البته کاتوزیان تجارتگری را یک نظام فکری مشخص و مدون نمی‌داند که عینا تاثیراتی را پیش آورده باشد؛ ولی عقاید گوناگون اصحاب این مکتب را آن‌چنان دارای تشابهات و وجوه مشترک می‌داند که می‌توانند بستری برای کسب یک عنوان کلی بسازند.
احساسات اخلاقی اسمیت
«نظریه‌ی احساسات اخلاقی»، از نظر کاتوزیان، نخستین اثر بزرگ اسمیت است که در سن ۳۶ سالگی نویسنده منتشر شده است. کتابی که به عقیده‌ی بسیاری، اگر ثروت ملل نبود، به عنوان بزرگ‌ترین اثر اسمیت و شاید یکی از بزرگ‌ترین آثار فلسفی جهان مطرح می‌شد؛ اما اکنون در سایه‌ی اثر دیگر اسمیت قرار گرفته است. این کتاب که به نام عواطف اخلاقی هم ترجمه شده است، اثری فلسفی با زمینه‌های اخلاقی، روانشناسی و روش‌شناسی است که سعی دارد تا به انگیزه‌شناسی انسان بپردازد. اسمیت در این کتاب بیش از هر چیزی در انگیز‌شناسی اعمال آدمی، به واژه‌ی همدردی تاکید می‌کند. او البته در نگارش احساسات اخلاقی از توماس هابز الهام گرفته و شور و شهوت را دو عامل پایه‌ای برای اعمال و همچنین نتایج اعمال ما معرفی می‌کند؛ اما برخلاف هابز، به جای ترس، همچنان که گفتیم، بر همدردی تاکید زیادی می‌ورزد.
از نظر اسمیت، حتی چیزی که ما را به سمت و سوی همدردی با دیگران سوق می‌دهد، درواقع همدردی با آن‌ها نیست، بلکه به دلیل تعاملی که از این رابطه کسب می‌کنیم، کسب همدردی با خودمان تصویر خواهد شد!
ثروت ملل
حالا بعد از این همه بالاخره به اصلی‌ترین مضمون کتاب می‌رسیم؛ مضمونی که خودش یک کتاب است؛ مهم‌ترین کتاب آدام اسمیت!
این فیلسوف بعد از سفری که به فرانسه داشت، در بازگشت به کشور خودش این کتاب را در توضیح و تفسیر ماهیت و علل افزایش ثروت ملت‌ها نوشت. مهم‌ترین نکته‌ی این کتاب و درواقع انگیزه‌ی نگارش اثر چیزی نیست جز آشنایی اسمیت با روح نظریات فیزیوکراتها؛ افرادی که تسلط طبیعت و آموزه‌ی اقتصاد ملی طبیعت را به عنوان اصلی‌ترین اعتقادشان مطرح می‌کنند. این افراد معتقدند که قوانین اقتصادی باید تابع نظم و قوانین حاکم بر طبیعت باشند؛ زیرا در نگرش خود هیچ جوازی برای دخالت از سوی دولت در امور اقتصادی صادر نمی‌کردند. از نظر اینان، انسان به صورت غریزی به دنبال کسب منفعت بیشتر شخصی است؛ پس از آن‌جا که جامعه هم مشتق از انسان‌هایی بسیار زیاد است، این انسان‌ها با آزادی بیشتر می‌توانند نفع جامعه و سعادت آن را نیز تامین کنند.
اسمیت نیز در کتابش به عنوان اصلی‌ترین ایده، نظریه‌ی خودکار بودن اقتصاد را مطرح می‌کند. او معتقد است که اگر اقتصاد آزاد گذاشته شود، خودش را متعادل و تنظیم می‌کند و به قول معروف از پس خودش برمی‌آید، پس نیازی به کمک یا دخالت بیرونی ندارد! مفهومی که توسط اسمیت تحت عنوان «دست نامرئی» در ادبیات اقتصادی تثبیت شده است. البته از نظر اسمیت همه‌چیز به گل و بلبلی کامل نیست و این نظریه خطراتی هم برای جامعه دارد که در مطالب دیگر به آن‌ها نیز خواهیم پرداخت…