در مطلب پیش رو که در مورد کتاب در برابر استبداد «On Tyranny» از تیموتی اسنایدر نویسنده‌ی آمریکایی صحبت خواهیم کرد، قصد داریم تا در مورد مفهوم استبداد در اندازه‌ی کلی آن و راهکارهای پیشنهادی اسنایدر در باب مقابله با آن صحبت کنیم.
نشر گمان در چند سال اخیر اقدام به عرضه‌ی عناوین بسیار زیادی در حوزه‌ی فلسفه و تجربه‌ی زندگی در قطع پالتویی و بسیار موجز و خلاصه کرده که استقبال بسیار زیادی هم از سمت مخاطبان کتاب‌خوان به همراه داشته است. این کتاب‌ها معمولاً از آثار مهم و اثرگذار در حوزه‌ی مسئولیت‌های اجتماعی و فلسفه‌ی تجربی به فارسی برگردان شده اند. کتابهایی که در تعریف مسئولیت‌های فردی در اجتماع و راهکارهای فلسفی و اجتماعی در مقابله با رخدادهای جهان مدرن برای مخاطبان محتوای بسیار مناسب و مفیدی را ارائه می‌دهند. کتاب‌های این مجموعه از نشر گمان به دلیل ترجمه‌های خوب و همه‌خوان و در کنار آن انتخاب کتاب‌های ساده و در دسترس برای همه‌ی مردم باعث شده تا هر فردی از هر بخشی از جامعه بتواند با این عناوین ارتباط بگیرد و در ادامه در مورد این مفاهیم به شکلی عمیق‌تر مطالعات‌اش را گسترش بدهد. این اتفاق در دنیای امروزی و به خصوص در حوزه‌ی کتاب‌های فلسفی اتفاق خوبی است که به عنوان نگارنده‌ی این مطلب آن را به فال نیک می‌گیرم و به همه‌ی خوانندگان این مطلب، تهیه و مطالعه‌ی کتاب‌های این مجموعه از نشر گمان را برای ورود به مفاهیم فلسفی و اجتماعی پیشنهاد می‌کنم.
اولین کتابی که من از این مجموعه مطاله کردم، کتاب اعتراف اثر لئو تولستوی و به ترجمه‌ی آبتین گلکار بود که می‌توانید نقد آن را با عنوان «نقد و بررسی کتاب اعتراف؛ تولستوی در قعر چاه» مطالعه کنید. بعد از خواندن آن کتاب و تاثیر به سزای آن در تفکرات و نگرش شخصی‌ام کنجکاو شدم تا بیشتر به این مجموعه از کتاب‌های گمان رجوع بکنم و عناوین متعدد آن را به مرور مطالعه و بررسی کنم.
در این روزها که اوضاع و احوال مردم ایران هم تعریفی ندارد، به طور خاص سراغ کتابهایی بیشتر سیاسی، اجتماعی و تاریخی رفتم. کتابهایی مثل «قدرت بی قدرتان»، «کمونیسم رفت؛ ما ماندیم و حتی خندیدیم»، «آداب دیکتاتوری» و همین کتاب «در برابر استبداد»؛ در این زمان به خصوص به سراغ این کتاب رفتم چون به نظرم آمد این کتاب باید خوانده شود؛ از چند جهت معتقدم که این کتاب را باید خواند. اول اینکه کتاب در برابر استبداد کتابی بسیار کوتاه و در دسترس برای مطالعه در زمان اندک این روزهای پر تلاطم است و می‌توان به راحتی به مدت ۳-۴ ساعت روی هم رفته تمام کتاب را مطالعه کرد. دوم اینکه زبان و ادبیات تیموتی اسنایدر در این کتاب مناسب این روزگار و زندگی امروزی ما در عصر ارتباطات مدرن است و هر قشری از افراد جامعه می‌توانند به راحتی با مفاهیم و مضامین این کتاب ارتباط بگیرند و دستورالعمل‌های اسنایدر در رابطه با مبارزه در برابر استبداد را در زندگی روزمرهی خود استفاده کنند. از جهت دیگر هم می‌توان به این نکته‌ی درخشان اشاره کرد که ارجاعات اسنایدر در جای جای کتاب به نمونه‌های استبدادی مانند کمونیسم شوروی و آلمان نازی بسیار ملموس و کاربردی است و افرادی که با تاریخ عصر استبدادی اروپا در حد فاصل انقلاب کمونیستی شوروی تا به قدرت رسیدن فاشیسم در آلمان و شروع جنگ‌جهانی خیلی آشنایی ندارند، اشارات موردی و قابل تأملی را ارائه کرده که به راحتی با وقایع و رخدادهای امروزی در جامعه قابل تطبیق است و می‌توان با آن هم‌ذات‌پنداری کرد.
استبداد یعنی چه؟
معنای کلی استبداد به شیوه‌ی حکمرانی در یک جامعه یا حکومت اشاره دارد که در آن قدرت به صورت جتمع در اختیار یک گروه است و تمامی دستگاه‌های اجرایی و قانون‌گذار در راستای تصمیمات و خواسته‌های این گروه حرکت می‌کنند. در این شیوه‌ی حکمرانی گروه حاکم در برابر هر گونه مشورت و انتخابات آزادی مقاومت می‌کند و تصمیمات‌اش را به تمام آحاد جامعه تحمیل می‌کند. به شکل دیگر اگر بخواهیم حکومت استبدادی را تعریف کنیم می‌توان به تعریف استاد داریوش آشوری در کتاب دانش‌نامه‌ی سیاسی اشاره کرد.
آشوری در کتاب دانش‌نامه‌ی سیاسی استبداد را اینگونه تعریف می‌کند:
استبداد ساخت سیاسی است با این ویژگی‌ها:
نبودن حدود سنتی یا قانونی برای قدرت حکومت.
وسعت دامنه‌ی قدرت خود سرانه‌ای که به کار برده می‌شود.
اما اگر بخواهم از منظر شخصی خودم به استبداد و مفهوم کلان آن نگاه کنم این تعریف را در تمام ابعاد زندگی روزمره می‌توانم تعمیم بدهم. استبداد برای هر انسانی می‌تواند در تمام مراودات روزمره‌اش رخ بدهد؛ چه در برابر تحکیم قدرت خانواده‌اش باشد چه در برابر دستور کارفرمایش در محیط کار باشد و حتی در برابر یک راننده‌ی تاکسی یا اتوبوس که تصمیم خود را به تمام سرنشینان خودرو‌ی خود تحمیل می‌کند. ما در طول زندگی‌مان به صورت کاملاً آشکاری در حال مواجه سدن با استبداد در ابعاد ریز و درشت هستیم. هر چند که مبارزه در برابر استبداد یک عمل به طور کلی و آرمانی جمعیت محور است، اما برای اینکه این مبارزه در شکل آرمانی خود در هر جامعه‌ای محقق شود نیاز به این آمادگی برای مبارزه در تک به تک افراد این جامعه ضروری است و فقط در شرایطی این آرمان تبدیل به واقعیت عملیاتی می‌شود که تمام اعضای این جامعه به صورت فردی در زندگی خود این مبارزه را نهادینه کرده باشند.
روش‌های مبارزه در برابر استبداد
مبارزه در برابراستبداد راهکار مشخص و ثابتی ندارد و هر حکومت و ساختار خودکامه‌ای با اشکال مختلف خود راه‌های مبارزه را برای مردم تغییر می‌دهد. اما راه‌ها و تمرین‌های مهمی هست که در تحقیقات بلند مدت نویسنده‌ی کتاب یعنی تیموتی اسنایدر به شکلی واحد همواره اثری جدی در جلوگیری از تحکم استبدادی حکومت‌ها به مردم را داشته‌اند. این راهکارها در کتاب اسنایدر به صورت خیلی خلاصه و موردی برای مخاطب معرفی شده‌اند و او سعی کرده با ارائه‌ی مستنداتی از این راهکارها در حکومت‌های استبدادی گذشته لزوم استفاده از هر کدام از این راهکارها را برای مردم تببین کند.
در ادامه به صورت موردی به این ۲۰ راهکار پیشنهادی اشاره می‌کنم:
- در اطاعت کردن پیش دستی نکنید
- از نهاد‌ها دفاع کنید
- از حکومت تک حزبی بر حذر باشید
- مسئولیت چهره‌ی جهان را بر عهده بگیرید
- اخلاق حرفه‌ای را فراموش نکنید
- مراقب شبه نظامی‌ها باشید
- اگر باید مسلح باشید خوب فکر کنید
- ایستادگی کنید (نافرمانی مدنی)
- با زبان‌تان مهربان باشید
- حقیقت را باور داشته باشید
- پرس و جو کنید
- به چشم دیگران نگاه کنید و احوال پرسی کنید
- سیاست بدن را تمرین کنید
- برای خودتان یک زندگی خصوصی بسازید
- به حرکت‌های خوب کمک کنید
- از همتایان خود در کشورهای دیگر بیاموزید
- گوش به زنگ واژه‌های خطرناک باشید
- در اتفاقات غیرمنتظره خونسرد باشید
- میهن دوست باشید
- تا می‌توانید شجاع و دلیر باشید
این موارد به شکلی کوتاه در کتاب آورده شده و هرکدام از آن‌ها با ذکر مثال‌هایی تاریخی و توضیحاتی ساده و آموزنده بیان شده است. چیزی که در جای جای کتاب در برابر استبداد مشهود است تلاش نویسنده برای ارائه‌ی یک تصویر امروزی و قابل لمس از نمونه‌های استبدادی در گذشته برای مخاطب است تا اینکه او بتواند به سادگی با این مفهوم آشنا شود و راهکارهای جلوگیری از شکل‌گیری استبداد را یاد بگیرد.
البته که نکته‌ی مهم دیگر در رابطه با این موضوع و مواجهه با آن نیاز به ایجاد یک خرد جمعی است و نمی‌توان همه‌ی این موارد را به صورت فردی در مقابله با استبداد به کار برد. بنابراین موضوع و بنابر رسالتی که برای خودم دیدم تا این کتاب را به شما معرفی کنم از تک تک شما هم که این مطلب را می‌خوانید یا کتاب را پیش‌تر مطالعه کرده‌اید درخواست می‌کنم در نشر و معرفی چنین کتابهایی در میان آشنایان و اطرافیان‌تان کوشش جدی انجام دهید تا روزی تلاش برای مبارزه در برابر استبداد شکلی اجتماعی به خود بگیرد و از به وجود آمدن بحران در جامعه جلوگیری کند.
کنش‌گری؛ اصلی اساسی در زندگی انسان
مسأله‌ی آخری که در رابطه با معرفی همین کتاب می‌خواهم با شما در میان بگذارم ضرورت و اهمیت کنش‌گری در زندگی روزمرهی ما در جامعه است. از نظر بسیاری از متفکرین و فلاسفه کنش‌گری و تلاش برای احقاق حقوق اولیه‌ی بشری یکی از اصول اساسی زندگی هر انسان است. ما باید تلاش کنیم تا در کنار ارکان دیگری که به زندگی ما شکل می‌دهند، همواره در رابطه با حقوق اساسی‌مان مطالبه داشته باشیم و هیچ وقت اجازه ندهیم که این حقوق پایمال شوند. ایستادگی در برابر ظلم و تضییع حق انسانی‌مان باید یک مبارزه‌ی روزمره و همیشگی باشد تا هم بتوانیم از به وجود آمدن شر و ظلم جلوگیری کنیم و از ریشه آن را خنثی کنیم؛ و هم اینکه بتوانیم سطح کیفی زندگی‌مان را روز به روز با پیشرفت علم و تکنولوژی بیش از پیش بالا ببریم. انسان‌ها از هر نژاد و فرقه و دین و نگرشی که باشند حق دارند تا از موهبت‌‌های این دنیا به شکلی همه‌گیر و بدون تبعیضی بهره‌مند شوند. برای اینکه از حقوق‌تان دفاع کنید باید آیین مبارزه را یاد بگیرید. و همیشه حواس‌تان باشد که خشونت وجهه‌ی انسانی این مبارزه را خدشه دار می‌کند و به علت وجودی این نوع از مبارزه ضربه‌ای مهلک وارد می‌کند.