واژه‌ی عاشورا (به عربی: عَاشُورَاء) از نظر لفظی به معنای «دهم» است. این واژه از نظر عمومی بیشتر از هر چیزی به دهمین روز از ماه‌های تقویم هجری قمری اطلاق می‌شود. اما مهمترین کاربرد عاشورا، همان‌طور که می‌دانید، یادآوری دهمین روز ماه محرم الحرام است. واقعه‌ی شهادت امام حسین -و به اقوال زیادی- ۷۲ تن از یاران باوفای او، چیزی است که این اهمیت را ساخته و به نوعی از نظر اصطلاحی، عاشورا مجازی از واقعه‌ی عاشورا معنی می‌دهد؛ جایی که در دهمین روز ماه محرم سال ۶۱ هجری قمری، امام حسین به همراه یارانش توسط لشکر کوفیان -که توسط عبیدالله ابن زیاد، نماینده‌ی یزید، خلیفه‌ی زمان- محاصره می‌شوند و به دلیل اینکه حاضر نمی‌شوند با یزید بیعت کنند، در جنگی نابرابر به شهادت می‌رسند. این واقعه آن‌چنان پرسوز و گداز بوده است که از همان سال وقوع، مایه‌ی مرثیه، عزاداری و البته بزرگداشت مسلمانان جهان قرار گرفته است.
اما بسیاری هستند که شروع عزاداری عمومی راجع به عاشورا را به سلسله‌ی آل بویه نسبت می‌دهند. علی ای حال، امروزه و پس از حدود چهارده قرن، هنوز هم عزاداری در بسیاری از کشورها مانند الجزایر، ایران، پاکستان، لبنان، بحرین، عراق، هند، مراکش و… پیگیری می‌شود و در اغلب آن‌ها برای شور بیشتر این مراسم، تقویم کشور یک یا دو روز تعطیل شده است. با این وجود، به نظر می‌رسد که ورای عزاداری‌های سنتی یادشده، برای افراد مسلمان و معتقد لازم است که دیدی عمیق‌تر به این واقعه داشته باشند و مطالعاتی از روی کتاب‌های قوی این حوزه انجام دهند؛ زیرا علاوه بر اینکه عاشورا عملا به یکی از پایه‌های دینی مسلمانان تبدیل شده است، در بسیاری از عزاداری‌های سنتی، بعضا مطالبی مطرح می‌شوند که نیاز به پیگیری یا درک عمیق‌تری را می‌طلبند و در غیر این صورت ممکن است باعث برداشت‌هایی اشتباه شوند.
درباره‌ی عاشورا چه کتابی را بخوانیم؟
اگر مطالب قبلی این مجله را از نظر گذرانده باشید، می‌دانید که شیوه‌ی پیشنهادی نگارنده برای مطالعه در هر مبحثی، انتخاب شخصی و رفتن سراغ هر کتابی است که در آن حوزه نوشته شده است. حتی به شخصه معتقدم که برای درک درست یک مبحث، بایستی تمام کتاب‌ها و اکثر مقالات آن حوزه را خواند. اما عاشورا از مختصاتی خاص برخوردار است که این امر را به راهی سخت و شاید هم ناشدنی تبدیل می‌کند. درواقع از ابتدای این واقعه، افراد کوچک و بزرگ، شروع به نقل حوادث دیده یا شنیده‌ی خود درباره‌ی عاشورا کرده‌اند و سپس افراد زیادی هم این داستان‌ها را به متن تبدیل کرده‌اند؛ پس تعداد زیاد آثار، اولین عاملی است که باعث می‌شود شناخت بد و خوب این آثار و دریافت اصل واقعه را برای مخاطب عام، بسیار دشوار کند. زیرا در واقعه‌ای این‌چنین باجزئیات، سندیت و تفصیل و همچنین سوگیری روایت بسیار مهم می‌شود.
از سوی دیگر، تا سال‌ها سال به دلایل متعدد، از جمله دوقرن سکوت ایرانیان در محرومیت از نگارش اثر فارسی و استفاده از زبان مادری، تمامی آثار مذکور به زبان عربی نوشته می‌شده‌اند که طبعا درک آنان و تشخیص‌شان برای مخاطب فارسی‌زبان امروزی بسیار دشوار است. گرچه که از چند قرن بعد از این واقعه، کتب فارسی خوبی هم نوشته شده‌اند و بعضی از آثار مهم عربی به زبان فارسی ترجمه شده‌اند که کمی کار را آسان‌تر می‌کند. علی ای حال، ما در مطلب حاضر، فهرستی از پنج اثر بزرگ، شامل کتاب‌های حماسه حسینی، نفس المهموم، روضه الشهدا، حسین وارث آدم و لهوف را برای معرفی به شما آماده کرده‌ایم و در انتخاب این آثار سعی داشته‌ایم تا علاوه بر نکات بالا، مشهورترین آثار عاشورایی (در ایران) را برگزینیم و تمام زوایای خوب و بد آن‌ها را به صورت خلاصه مرور کنیم.
یک از پنج: لهوف
کتاب مَلهوف علی قَتلی الطُفوف که بیشتر با نام لهوف شناخته می‌شود، اثری از ابوالقاسم رضی الدین علی بن موسی معروف به سید بن طاووس است که درباره‌ی تاریخ‌نگاری واقعه‌ی عاشورا و همچنین زندگانی امام حسین (ع) نوشته شده است. لهوف یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌های جامع درباره‌ی واقعه‌ی عاشورا به شمار می‌آید که در قرن هفتم هجری قمری نوشته شده است. لهوف همان‌طور که احتمالا حدس می‌زنید، به زبان عربی نوشته شده است، اما ترجمه‌های متعددی از آن به زبان فارسی موجود است. این کتاب به مثابه یکی از مهمترین منابع درمورد واقعه‌ی عاشورا محسوب می‌شود؛ اما از آن‌جا که با نیت استفاده‌ی زائران در مسافرت‌ها و هنگام زیارت نوشته شده، اختصار زیادی دارد و در همین راستا سید بن طاووس، سلسله‌ی اسناد روایات را حذف کرده و تنها آخرین راوی یا مهمترین کتاب مرجع را به عنوان سند ذکر کرده است. خود نویسنده درمورد انگیزه‌اش از نگارش کتاب می‌گوید:
از مهمترین مسائلی که باعث شد دست به تألیف این کتاب بزنم، آن است که پس از تألیف کتاب مصباح الزائر و جناح المسافر دیدم کتابی شده شامل معرفی بهترین مکان‌های زیارتی و بهترین زیارات موجود برای آن‌ها و کسی که این کتاب را همراه داشته باشد نیاز به هیچ کتاب زیارتی دیگری ندارد؛ من که دوست داشتم چیزی همراه آن کنم که زائر ابا عبدالله (ع) هم نیاز به همراه داشتن کتاب مقتل دیگری نداشته باشد، این کتاب را ضمیمه‌ی مصباح قرار دادم…
خود کتاب لهوف شامل پنج بخش کلی است. در بخش اول مطالبی راجع به عظمت واقعه‌ی عاشورا و چرایی نگارش کتاب را می‌خوانیم. بخش دوم مربوط به زندگی امام حسین از کودکی تا زمان قبل از واقعه‌ی عاشورا است. بخش سوم مربوط به وقایع روز عاشورا و تمام جزئیات تا قبل از شهادت امام معصوم است. بخش چهارم از زمان شهادت امام شروع می‌شود و به وقایع ماتأخر، شامل فرستادن سر حضرت به کوفه تا بازگشت اسرا به مدینه می‌پردازد و درنهایت، بخش آخر مربوط به حالات امام سجاد (ع) در عزاداری پدرش می‌شود.
دو از پنج: روضه الشهدا
همان‌طور که در بخش‌های بالا گفتیم، تا مدت زیادی هیچ کتابی درمورد واقعه‌ی عاشورا به زبان فارسی موجود نبود؛ بنابراین زمانی که کتاب روضه الشهدا به عنوان اولین اثر فارسی‌زبان این‌چنینی منتشر شد، سر و صدای زیادی به پا کرد. چراکه اغلب مداحان و مقتل‌خوانان می‌توانستند به راحتی آن را در دست گرفته و از رویش بخوانند. و اساسا به همین دلیل است که مجلس مقتل‌خوانی عاشورا نامش را به روضه‌خوانی داد! البته اگر کتاب حماسه‌ی حسینی شهید مطهری را خوانده باشید یا به طور کلی با کتاب روضه الشهدا، اثر ملا حسین واعظ کاشفی آشنایی داشته باشید، احتمالا به حضور این کتاب در فهرست ما انتقاد خواهید کرد! چه‌اینکه بسیاری از ماجراهای یادشده در کتاب حاضر، اصلا سندیت خاصی ندارند و از نداشتن پشتوانه‌ی علمی و تاریخی رنج می‌برند. به همین خاطر اگر بدون آگاهی از این مسائل به سراغ کتاب بروید، با کتابی مضر و مخوف روبه‌رو خواهید شد که مسائلی غیر واقع و نه‌چندان درست را در ذهن‌تان می‌کارد.
در هر حال، حسین کاشفی توانسته با بهره بردن از شیوه‌ی زبانی گلستان سعدی، با نثری مسجع و جذاب و با استفاده از عناصر داستانی، یک کتاب جالب و خواندنی را خلق کند؛ اما به هیچ وجه نمی‌توانیم به این کتاب با دیدی تاریخی و دقیق نگاه کنیم. روضه الشهدا در بهترین حالت یک رمان تاریخی است و شاید هم بتوانیم آن را یک اقتباس آزاد و داستانی از ماجرای واقعی عاشورا به حساب بیاوریم. این کتاب البته در پایه‌ی خود از بستر واقعی عاشورا استفاده کرده، اما کاشفی با تزریق تخیلات خود برای اسطوره‌ای کردن داستان و هیجان بیشتر، خرده‌پیرنگ‌هایی غیر واقعی را به آن اضافه کرده که هیچ‌گاه جایی در خود عاشورا نداشته‌اند؛ بنابراین این کتاب در شناخت عاشورا نه‌تنها کمکی نمی‌کند، بلکه می‌تواند مضر هم باشد. تعدادی از وقایع غیر واقعی روضه الشهدا عبارت‌اند از: عروسی قاسم، شهادت هاشم عتبه، اربعین، ماجرای لیلا، بی‌بی شهربانو، داستان زعفر جنی و… که متاسفانه بسیاری از آنان اکنون در بین عامه به عنوان ماجرای واقعی پذیرفته شده‌اند، درصورتی که از نظر شهید مطهری همگی دروغ بوده‌اند.
سه از پنج: حماسه‌ی حسینی
در بخش قبلی به طور ضمنی درباره‌ی حماسه‌ی حسینی (جلد اول، جلد دوم) صحبت کردیم. این کتاب دو جلدی (پیشتر سه جلدی) شامل صحبت‌های مرحوم آیت‌الله مرتضی مطهری درباره‌ی واقعه‌ی عاشورا است که می‌توانیم آن را در زمره‌ی مستندترین آثار درباره‌ی امام حسین و یارانش بدانیم. این کتاب در دهه‌ی شصت قرن حاضر هجری شمسی به چاپ رسید. دو جلد این اثر به صورت مضمونی و آیینه‌وار به هم مرتبطند. جلد اول شامل صحبت‌های ایرادشده و منظم این معلم شهید است و جلد دوم تمام پیش‌نویس‌ها و احتمالات او را دربر می‌گیرد. حماسه‌ی حسینی کتابی است که علاوه بر ۵۰ بار تجدید چاپ به زبان فارسی، تاکنون به چندین زبان دیگر هم ترجمه و چاپ شده است؛ بنابراین اغلب جامعه‌ی مسلمین آن را خوانده‌اند و از این حیث هم یکی از مهمترین کتاب‌های مربوط به واقعه‌ی عاشورا به شمار می‌آید.
دیگر جنبه‌ی جالب حماسه‌ی حسینی که آن را از دیگر کتب این‌چنینی متفاوت می‌سازد این است که شهید مطهری در حماسه‌ی حسینی، نه‌تنها روایت خود را از واقعه‌ی عاشورا بیان می‌کند، بلکه تنها به سندهای مورد قبول خودش برای این روایت اتکا نمی‌کند و با بردن ماجراها به بوته‌ی نقد، سعی دارد تا روایات جعلی و غیر قابل قبول از نظر خودش را هم رد کند. بنابراین از نظر اعتبارشناسی به مخاطب برای درک سایر کتاب‌های مربوط به عاشورا هم کمک می‌کند. یکی دیگر از مزایای کتاب حماسه‌ی حسینی این است که با یک مقتل روبه‌رو نیستیم؛ واژه‌ی مقتل از نظر اصطلاحی به معنای نوعی تاریخ‌نگاری است که به چگونگی قتل یا شهادت شخصیت‌های مهم می‌پردازد. اکثریت کتاب‌های مربوط به امام حسین مقتل بوده و هستند؛ اما حماسه‌ی حسینی یک کتاب تحلیلی است که مرتضی مطهری با تزریق قرائت شخصی به آن، سعی داشته تا علاوه بر شور حسینی به شعور حسینی هم کمک کند.
چهار از پنج: نفس المهموم
نفس المهموم فی مصیبت سیدنا الحسین المظلوم، عنوان کتابی است که به اختصار با نام نفس المهموم شناخته می‌شود. شیخ عباس قمی، معروف به محدث قمی این کتاب را نوشته و سید احمد حسینی، مجتهد شیعه، فقیه ایرانی و عضو فقهای شورای نگهبان بر روی این کتاب، مقدمه‌ای جالب و اثرگذار نوشته است. نفس المهموم یک مقتل جدید به شمار می‌آید و تحلیل و ارزیابی خاصی در خود ندارد؛ اما از این جهت که کتابی بسیار جامع محسوب می‌شود و تقریبا تمام مطالب کتب قبلی را دربر دارد، ارزش والایی پیدا می‌کند. شیخ عباس قمی از مطالب معتبر زیادی همچون کشف الغُمَّه علی بن عیسی اربلی، ارشاد نوشته‌ی شیخ مفید، مقاتل الطالبیین اثر ابوالفرج اصفهانی، تسلیه المجالس نوشته‌ی محمد بن ابی طالب موسی حسینی، الاحتجاج اثر احمد بن علی طبرسی، مُثیر الاحزان اثر ابن نما حلی و لهوف نوشته‌ی سید بن طاووس در نگارش کتاب خود استفاده کرده است. کتاب حاضر از پنج بخش و یک موخره تشکیل شده که به ترتیب درمورد اخلاق امام حسین (ع)، رخدادهای مربوط به بیعت مردم با یزید، وقایع بعد از شهادت امام، مسائل الهی، فرزندان امام و نهایتا قیام‌های بعد از شهادت امام، مانند قیام توابین و همچنین مختار بن ابوعبید ثقفی هستند.
پنج از پنج: حسین وارث آدم
حسین وارث آدم، کتابی از دکتر علی شریعتی، محقق و نویسنده‌ی معاصر ماست که یکی از تحلیلی‌ترین و عمیق‌ترین آثار در بررسی روح و بن‌مایه‌ی واقعه‌ی عاشورا به شمار می‌آید و رویه‌ی مقتلی ندارد. نام این کتاب از روی زیارت مشهور موسوم به زیارت وارث برگرفته شده که آن را اولین بار امام صادق(ع) به صفوان بن مهران تعلیم داده است. اگر حواشی این کتاب شریعتی را خوانده باشید، می‌دانید که او هم از انتقادات مرتضی مطهری بی‌نصیب نمانده است و شهید مطهری درمورد کتاب شریعتی گفته است که: «حسین وارث آدم، روضه‌ای مارکسیستی است!» البته صحبت شهید مطهری با در نظر گرفتن محتوای کتاب خیلی هم بی‌راه نیست و می‌توانیم تاثیرات نگاه چپ شریعتی در تحلیل واقعه‌ی عاشورا را بعد از مطالعه‌ی این اثر درک کنیم. البته ورای اینکه این نگاه مثبت است یا خیر! شریعتی نگاه کمون‌وار به تمام وقایع خیر و شر دارد؛
او معتقد است که آغاز تاریخ بشر عین اشتراک و برابری است، سپس نابرابری و حق و باطل آغاز می‌شود و سرانجام این دو به وحدت بازمی‌گردند. او با تمثیلی، دجله و فرات را عین این ماجرا می‌داند و برداشت خود از عاشورا را به چنین نگاهی نسبت می‌دهد. از نظر ساختاری، حسین وارث آدم شامل متن پیاده شده‌ی هشت سخنرانی است که شریعتی آن‌ها را در سال‌های ۱۳۴۹ و ۱۳۵۰ هجری شمسی در حسینیه‌ی ارشاد راجع به ماهیت قیام امام حسین (ع) ایراد کرده بود. البته این سخنرانی‌ها ابتدا در جزوه‌هایی مستقل چاپ می‌شدند و سپس به صورت کتاب جمع‌آوری شدند.