درس ادبیات و زبان فارسی با ۲۵ تست دارای ضریب ۴، مهم‌ترین درس عمومی در کنکور تمامی رشته‌ها محسوب می‌شود. این درس شامل ۵ مبحث اصلی است که هر کدام تعداد تست مشخصی در کنکور سراسری دارند. بودجه‌بندی این مباحث در جدول زیر قرار گرفته است. (توجه داشته باشید که تعداد تستی که مقابل هر مبحث ذکر شده، بر اساس میانگین تعداد تستهای مطرح شده از آن مبحث در کنکورهای ۵ سال اخیر است.)
| بودجه بندی موضوعی ادبیات فارسی در کنکور سراسری | |
| لغت و املا | ۶ تست |
| تاریخ ادبیات، اعلام و درآمدها | ۱ تست |
| آرایه‌های ادبی | ۴ تست |
| دستور زبان و نگارش | ۵ تست |
| قرابت معنایی | ۹ تست |
انتشارات‌های خیلی سبز و مشاوران آموزش که هر دو از ناشران آموزشی موفق در زمینه‌ی چاپ و نشر کتب کمک آموزشی هستند، در این درس نیز عملکرد خوبی داشته‌اند و در این مقاله قصد داریم به مقایسه‌ی ویژگی‌ها و محتوای هر دو کتاب بپردازیم و از زاویه‌های مختلفی آنها را بررسی کنیم.
ویژگی‌ها و مشخصات کلی کتاب‌ها
انتشارات خیلی سبز، کتاب فارسی جامع را در دو جلد به چاپ رسانده است. جلد اول کتاب، پرسش‌های چهار گزینه‌ای هر سه پایه‌ی دهم، یازدهم و دوازدهم را در برگرفته و جلد دوم آن نیز، شامل پاسخ‌های تشریحی، درسنامه‌ها و کادرهای آموزشی با عنوان خرت و پرت کنکوری است. جهت حصول نتیجه‌ی بهتر، پیشنهاد می‌شود که قبل از پاسخ دادن به پرسش‌های هر درس، ابتدا درسنامه‌های آموزشی مربوط به آن بخش را از جلد دوم کتاب مطالعه کنید و سپس به تستهای آن پاسخ دهید. در این کتاب، طبقه‌بندی تست‌ها، مبحثی بوده که به ترتیب عبارتند از:
- لغت و املا
- قرابت معنایی
- آرایه‌های ادبی
- دستور زبان فارسی
- تاریخ ادبیات
همچنین از نظر سطح دشواری تست‌ها، شایسته است که به این نکته اشاره کنیم که سوالات هر مبحث، از آسان به سخت مرتب شده‌اند و دانش‌آموزان گام به گام با افزایش اطلاعاتشان که ناشی از حل تستهای آموزشی است، با سوالات دشوار روبرو می‌شوند و بهتر می‌توانند از پس این سوالات که سطح بالایی دارند، بربیایند. نویسندگان این کتاب برای دوران جمعبندی و مرور دانش‌آموزان نیز چاره‌ای اندیشیده‌اند و با طرح تست‌هایی با عنوان «مروری» نیاز دانش‌آموزان برای این برهه از دوران کنکور را نیز رفع نموده‌اند. پس از پاسخگویی به تست‌ها، جهت بررسی درست یا غلط بودن به پاسخنامه کلیدی که در پایان جلد اول قرار گرفته است، مراجعه کنید. در انتهای کار، به پاسخنامهی تشریحی تست‌ها در جلد دوم کتاب مراجعه کنید و اشکالاتتان را رفع کنید. همچنین اگر با مشکل کمبود زمان مواجه هستید و نمی‌توانید پاسخ تشریحی تمام تست‌ها را مطالعه کنید، حتما پاسخ تستهای که به آنها پاسخ غلط داده‌اید و یا با تردید و شک به آن پاسخ داده‌اید را بررسی و تحلیل و تجزیه کنید.
- جلد اول: ۴۵۲۰ پرسش چهار گزینه‌ای از فارسی دهم، یازدهم و دوازدهم به صورت درس به درس+ پاسخنامه کلیدی، ۵۵۱ صفحه
- جلد دوم: پاسخنامه تشریحی+ درسنامه‌های آموزشی به تفکیک پایه‌های دهم، یازدهم و دوزادهم+ خرت و پرت کنکوری (شامل ۵ مبحث: لغت و املا+ قرابت معنایی+ آرایه‌های ادبی+ دستور زبان+ تاریخ ادبیات)، ۶۴۱ صفحه
انتشارات مشاوران آموزش که از ناشران تخصصی دروس عمومی و علوم انسانی به شمار می‌رود، در یک مجموعه‌ی تک جلدی کتاب فارسی جامع را به چاپ رسانده که تمامی مطالب فارسی پایه دهم، یازدهم و دوازدهم را در برمی‌گیرد. در نگارش این کتاب، تلاش نویسنده بر آن بوده که با دنبال کردن نظمی خاص در ارائه‌ی مطالب، دانش‌آموزان علاوه بر التذاذ ادبی، بتوانند از آن بهره‌ی کنکوری هم ببرند. چینش مطالب در کتاب به این صورت است که ابتدا به پایه دهم پرداخته شده، سپس یازدهم و در نهایت با پایه دوازدهم خاتمه یافته است. نظمی که در کتاب شاهد هستیم، به این صورت است که ابتدا درسنامه‌ی کاربردی و کاملی از هر درس ارائه شده و بلافاصله پرسش‌های چهار گزینه‌ای مربوط به آن درس آورده شده است. این تست‌ها در ۲ دسته‌بندی «دست گرمی» و «دست بالا» که نشان‌دهنده‌ی درجه دشواری تست‌ها است، قرار گرفته‌اند. همچنین طبقه‌بندی تست‌ها به صورت مبحثی بوده است. یعنی در هر درس، ترتیب طراحی و چینش تست‌ها به صورت زیر است:
- قلمرو زبانی: واژگان و املا
- قلمرو زبانی: دستور زبان
- قلمرو ادبی: آرایه‌های ادبی
- قلمرو فکری: قرابت معنایی
پاسخنامه تشریحی نیز در بخش انتهایی کتاب قرار گرفته است و تمامی آرایه‌های ادبی و مطالب مربوط به دستور زبان، به صورت کامل تشریح شده‌اند.
- ۲۰۹۲ پرسش چهار گزینه‌ای از فارسی دهم، یازدهم و دوازدهم به صورت درس به درس+ پاسخنامه تشریحی، ۵۴۴ صفحه
مقایسه‌ی حجم کتاب‌ها
همانطور که در بخش قبلی اشاره شد، مجموعه دو جلدی فارسی جامع انتشارات خیلی سبز، مجموعا شامل ۱۱۹۲ صفحه است. کتاب فارسی جامع مشاوران آموزش نیز ۵۴۴ صفحه دارد که از نظر حجمی، تفاوت فاحشی با یکدیگر دارند و اگر دانش‌آموزان قصد دارند در مدت زمان کوتاهی این درس را مطالعه کنند و به پایان برسانند، مشاوران آموزش با توجه به حجم کمتری که دارد، مناسب‌تر به نظر می‌رسد.
نویسندگان
نویسنده‌ی کتاب فارسی جامع مشاوران آموزش، آقای مهدی کرانی است که با قلم شیوای خود تمامی مطالب را به صورت کامل بیان کرده و با دقت بالایی که در تنظیم مطالب هر درس داشته، نکته‌ای را از قلم نینداخته است. همچنین برخی مطالب آموزشی که با بیانی طنازانه در کادرهایی با تیتر«پ.ن» مشاهده می‌شود، بر جذابیت درسنامه‌های این کتاب افزوده است. به طور مثال در صفحه‌ی ۱۲۸ کتاب که مربوط به درس ۱۶ فارسی دهم است، نویسنده چنین می‌گوید:
«به ابیات زیر دقت کنید!
| چه خوش گفت فردوسی پاک‌زاد | که رحمت بر آن تربت پاک باد |
| میازار موری که دانه‌کش است | که جان دارد و جان شیرین خوش است |
خیلی از ما این دو بیت سعدی را به خاطر داریم؛ اما واقعیت این است که بیت دوم از فردوسی است نه از سعدی (بیچاره سعدی خودش هم اعتراف کرده). در واقع سعدی بیتی از فردوسی را داخل شعر خودش آورده و با این کار شعرش را ضمانت کرده (تضمین کرده). به آوردن شعر دیگران، آیه، حدیت یا سخن بزرگاندر نوشته یا شعر تضمین می‌گویند. تضمین یکی از آرایه‌های ادبی به شمار می‌رود که هم کلام را زیبا می‌کند و هم اعتبار سخن را بالا می‌برد. در تضمین لازم است که عبارت تضمین‌شده عیناً ذکر شود (اگر فقط اشاره‌ای گذرا به آن شود که می‌شود همان تلمیح خودمان!).»
این بیان طنزگونه‌ی مطالب، باعث می‌شود که دانش‌آموزان در طول مطالعه خسته نشوند و مطالب بهتر در ذهنشان ماندگار شود. به طور مثال در صفحه‌ی ۱۰ کتاب که اولین درس از فارسی دهم را ارائه می‌دهد، نویسنده برای تفهیم بهتر و عمیق‌تر آرایه‌ی «مجاز» نوشته است:
وقتی شما به سلمانی می‌روید، می‌گویید: «می‌خواهم سرم را کوتاه کنم.»؛ خب، سلمانی «سر» شما را کوتاه می‌کند یا موی سر شما را؟ بدون این‌که توضیحی بدهید او منظور شما را می‌فهمد، چرا؟ چون ما «سر» را در معنی حقیقی آن (عضوی از بدن) به کار نبرده‌ایم، بلکه منظور ما، معنی غیرحقیقی (موی سر) است. به معانی غیرحقیقی واژه‌ها «معانی مجازی» می‌گویند و به واژه‌ای که در جمله معنی مجازی داشته باشد مجاز. در جمله‌ی شما «سر» مجاز از موی سر است.
نویسندگان مجموعه دو جلدی فارسی جامع خیلی سبز نیز، گروهی ۴ نفره هستند که اسامی اعضای این گروه به شرح زیر است:
آقایان افشین محی‌الدین، دکتر ابوالفضل غلامی، دکتر جلال‌الدین دهقانی، امیر افضلی. نظارت محتوایی این کتاب نیز توسط جناب دکتر کورش بقائی راوری انجام شده است و عملکرد تحسین برانگیز این گروه سبب شده که این مجموعه دو جلدی، از منابع جامع و باکیفیت در زمینه‌ی فارسی کنکور محسوب شود.
مقایسه‌ی درسنامه‌ها
- تمرین: کتاب فارسی جامع مشاوران آموزش، در ارائه درسنامه‌ی هر درس، از تمرین‌ها بهره گرفته و متناسب با موضوع هر بخش، تمرینی جهت عمق بخشیدن به مطالب و فهم بهتر دانش‌آموزان قرار داده است که این ویژگی سبب می‌شود که دانش‌آموزانی که سطح ضعیف‌تری دارند، بهتر بتوانند با این درس انس بگیرند و از مطالب آن استفاده کنند. اما در کتاب خیلی سبز در بخش درسنامه، تمرینی طراحی نشده است.
- چینش مطالب: از نظر چینش مطالب، در کتاب مشاوران آموزش، مطالب بر اساس متن درس ارائه شده، یعنی جمله به جمله‌ی متن کتاب نوشته شده و سپس قلمروی فکری و زبانی مرتبط با آن بیان شده است. اما در کتاب خیلی سبز، مطالب بر اساس مباحث ۵ گانه‌ی ادبیات طبقه‌بندی شده‌اند. یعنی ابتدا لغت و معنی واژگان موجود در هر درس بیان شده، سپس جدول روابط معنایی که شامل کلمات هم آوا و روابط تضمن و تناسب و ترادف است، قرار گرفته و بعد از آن، کلمات مهم املایی و هم‌خانواده و سپس مباحث دستوری و آرایه‌های ادبی بیان شده و در انتهای هر درس نیز، به تاریخ ادبیات مربوط به آن درس پرداخته شده است.
- خرت و پرت کنکوری: در جلد دوم کتاب خیلی سبز، ضمائم متعدد و ارزشمندی ارائه شده است که شامل موارد زیر می‌شود:
- فهرست الفبایی لغات موجود در کتاب‌های فارسی هر سه پایه
- فهرست واژگان هم‌آوا و متشابه املائی
- مفاهیم پرکاربرد در قرابت معنایی
- جداول تاریخ ادبیات
اما در کتاب مشاوران آموزش، این ویژگی وجود ندارد و لذا نمی‌تواند برای ایام مرور و جمعبندی، گزینه‌ی مناسبی باشد.
مباحث مربوط به تاریخ ادبیات در کتاب خیلی سبز، در درسنامه‌ی هر درس به تفکیک آورده شده و دانش‌آموزانی که قصد دارند مطالب را به صورت درس به درس مطالعه کنند، می‌توانند به راحتی تاریخ ادبیات مربوط به آن درس را بررسی کنند. اما در کتاب مشاوران آموزش، تاریخ ادبیات تمامی دروس هر سه پایه در انتهای کتاب، قبل از پاسخنامهی تشریحی قرار گرفته است و تجمیع شده است.
پرسش‌های چهار گزینه‌ای
تعداد تستهای کتاب خیلی سبز، تقریبا ۲ برابر تعداد تستهای کتاب مشاوران آموزش است. لذا اگر دانش‌آموزان به دنبال حل تست بیشتری هستند، بهتر است کتاب فارسی جامع خیلی سبز را استفاده کنند. تستهای کتاب مشاوران آموزش را می‌توان در ۴ دسته جای داد:
- تستهای سراسری نظام قدیم بدون تغییر و مشترک با کتاب‌های درسی نظام جدید
- تستهای سراسری نظام قدیم با کمی تغییر و مطابق با مطالب کتاب‌های درسی نظام جدید
- تستهای تالیفی مشابه کنکور در سه سطح آسان، متوسط و کمی دشوار
- تستهای آموزشی و آسان (دست‌گرمی) و تستهای متوسط به بالا و دشوار(دست‌بالا)
دسته‌بندی مذکور برای تستهای کتاب خیلی سبز به صورت زیر است:
- تستهای تالیفی مشابه کنکور در سه سطح آسان، متوسط و سخت
- تستهای مروری با هدف جمعبندی و مرور مباحث
- تستهای مطرح شده در المپیاد‌های ادبی سال‌های اخیر
پاسخنامه کلیدی
پاسخنامهی کلیدی تستهای کتاب خیلی سبز، در انتهای جلد اول آن قرار گرفته است. اما در کتاب فارسی جامع مشاوران آموزش پاسخنامه کلیدی وجود ندارد و فقط به پاسخنامه تشریحی اکتفا شده است.
پاسخنامه تشریحی
جلد دوم کتاب خیلی سبز، با پاسخ‌های تشریحی تستهای موجود در جلد اول آغاز شده و به تفکیک، پاسخ‌های تشریحی هر درس از درس اول پایه دهم شروع شده و با درس هجدهم از پایه دوازدهم خاتمه می‌یابد. در هر تستی که امکان بررسی سایر گزینه‌ها وجود داشته، این کار به خوبی انجام شده است. پاسخنامهی تشریحی کتاب مشاوران آموزش نیز، در انتهای آن قرار گرفته و همانند کتاب خیلی سبز، پاسخنامهی تشریحی و آموزشی کاملی ارائه شده است. در این کتاب، علاوه بر بررسی و تشریح تمامی گزینه‌ها، بخش‌هایی با عنوان «ترفند» و «مشاوره» وجود دارد که دانش‌آموزان با مطالعه‌ی این بخش‌ها، می‌توانند شناخت خوبی نسبت به ساختار تست‌ها کسب کنند و از این طریق، عملکرد خوبی در پاسخگویی به سوالات این درس داشته باشند.
جمعبندی
کتاب خیلی سبز از نظر درسنامه عملکرد بهتری داشته و نظم و انسجام بیشتری در ارائه مطالب در این کتاب مشاهده می‌شود. از نظر مناسب بودن کتاب برای دوران جمعبندی نیز، مجموعه دو جلدی خیلی سبز وضعیت بهتری نسبت به کتاب مشاوران آموزشی دارد. چرا که در بخش خرت و پرت کنکوری کتاب خیلی سبز، تمامی مطالب مهم کنکوری در قالب جداول و کادرهای متعددی خلاصه نویسی و جمعبندی شده است، اما در کتاب مشاوران آموزش همچین قابلیتی دیده نمی‌شود. برای مطالعه‌ی کنکوری، کتاب خیلی سبز و برای آمادگی جهت امتحانات مدرسه، کتاب مشاوران آموزش پیشنهاد می‌شود.