مولانا یکی از پرنفوذترین شاعران فارسی‌گوی قرن ششم هجری قمری است. او در طول دوران ۶۸ سال زندگی خود، سفرهایی به سرزمین‌های مختلف ایران کهن، عراق و عربستان، ترکیه و شام و یونان داشت. مولانا کتب متعددی به نظم و نثر نوشت که در برخی از آنها از زبان‌های عربی، ترکی و یونانی استفاده شده است. در این مقاله سعی می‌کنیم به معرفی مولوی و بررسی نقطه نظرات نویسندگان داخلی و خارجی نسبت به او بپردازیم.
معرفی مولانا
مولانا، مولوی، جلال‌الدین و رومی نام‌ها و القابی هستند که بر یکی از بزرگ‌ترین شاعران ایران قدیم به نام محمدبن محمدبن محمدبن حسین حسینی خطیبی بکری بلخی گذاشته شده است! این شاعر بزرگ با انتشار آثار پربار خود، امروزه در بین ملیت‌های مختلف ایرانی، تاجیک، افغان، ترک، یونان و سایر مسلمانان آسیای مرکزی و جنوبی جای گرفته است. آثار وی به زبان‌های بسیاری ترجمه شده و به طور گسترده‌ای مورد استقبال قرار گرفته است. آرام‌گاه وی در شهر قونیه‌ی ترکیه واقع شده است.
آثار مولانا عمدتا به زبان فارسی و در کنار سایر زبان‌های ترکی، عربی و کاپادوکیه‌ای یونانی نگاشته شده است. از عالی‌ترین اشعاری که در زبان فارسی وجود دارد، می‌توان به اثر مولوی به نام مثنوی معنوی اشاره نمود. اثری که امروزه در سراسر ایران قدیم خوانده می‌شود.
خلاصه‌ای از زندگی‌نامه‌ی مولوی
پدر مولانا از بزرگان صوفیه بود و مردی عارف شناخته می‌شد. خانواده‌ی آنها پس از حمله‌ی مغولان از بلخ کوچ کرده و برای حج به سمت بغداد، مکه و شام رفتند. وی در این سفر بر اساس روایت‌ها با عطار نیشابوری نیز همراه شد که مولانا مورد تحسین وی قرار گرفت. همان‌جا مولانا کتاب اسرارنامه را به عنوان هدیه از عطار دریافت نمود.
مولانا در سن ۱۹ سالگی با زنی به نام گوهرخاتون ازدواج نمود. او در سن ۲۴ سالگی پدرش را در قونیه از دست داد و به توصیه‌ی مریدان، جای وی را پر نمود. مولوی مدت‌های زیادی را با سید برهان‌الدین ترمذی به ریاضت پرداخت. جالب است بدانید که مومنه خاتون، مادر مولوی همراه خانواده در سال ۶۱۷ قمری به آناتولی روم رفته بودند و مسجدی را در آنجا بنا کردند.
مولانا در سن ۳۷ سالگی، توانست به مقام دانشمند و عارفی بزرگ نایل شود. اما او پس از دیدار با شمس‌الدین تبریزی در پی او رفت و شیفته‌ی او شد. پس از این‌که مولوی و شمس چنان به شعر و ترانه می‌پرداختند، به علت آزار مریدان، شمس بدون ردپایی گذاشتن از خود در تاریخ، مولوی را ترک کرد. مولوی پس از یک دوره‌ی ناآرامی به قونیه بازگشت و به سرایش شعر پرداخت. وی سرانجام به علت بیماری که همراه با تبی سوزان بود، در قونیه دار فانی را وداع گفت.
عشق و مولانا
عشق چیزی است که از بیان لی بریکتی، مسئول مالی کتاب‌خانه‌ی ملی آمریکا و مسئول برگزاری هشتصدمین سالگرد تولد رومی در سال ۲۰۰۷، به عنوان عاملی شناخته شده است که در دنیای امروز، سبب زنده ماندن و جذب انسان‌های بسیاری به وی شده است.
آنه ماری شیمل، از استادان برجسته‌ی عرفان اسلامی و محقق آلمانی در رابطه با آثار مولوی می‌گوید که وی معتقد است، آثار جلال‌الدین می‌تواند ما را به سرچشمه‌های حقیقت، هدایت نماید. درواقع این اصول معنوی و انسانی است که باعث عبور از دشواری‌ها می‌شود.
این محقق آلمانی در اثری از خود به نام «شکوه شمس» که به زبان فارسی توسط حسن لاهوتی منتشر کرده است، در چهار قسمت زمینه «تاریخی، خیال‌بندی مولوی، الهیات مولوی و نفوذ مولوی در شرق و غرب» مانند یک عاشق نسبت به معشوق خود، به توصیف سیر اندیشه‌ی مولوی پرداخته است.
آثار مولانا
آثار این شاعر بلندمرتبه‌ی پارسی‌گوی، به دو قسمت نظم و نثر تقسیم‌بندی می‌شود که از آثار منظوم وی می‌توان نام برد:
- مثنوی معنوی: این اثر از مهم‌ترین آثار اوست که دارای ۶ جلد و ۲۷۰۰۰ بیت شعر است. در آغاز این اثر هنری، سخنی از مولوی است که می‌گوید: «بشنو از نی چون شکایت می‌کند / از جدایی‌ها حکایت می‌کند»
- دیوان شمس تبریزی: در این اثر، بخش کوچکی از غزلیات به زبان‌های یونانی، ترکی و عربی نگاشته شده است. در کل این دیوان اشعار در خود ۳۶۲۰۰ بیت جای داده است.
- رباعیات: رباعیات مولوی بخشی از دیوان وی به حساب می‌آید که در خود، ۱۶۵۹ رباعی جای داده است. البته قسمتی از این کتاب دچار تردید قوی است و ممکن است به متعلق به رومی نباشد.
و از آثار نثر وی می‌توان نام برد:
- فیه ما فیه
- مجالس سبعه
- مکتوبات
مثنوی
محمدرضا مصفا، نویسنده‌ی کتاب “با پیر بلخ” در توصیف آثار مولانا می‌گوید: مولوی تلاش می‌کند در آثار ادبی خود، ما را از خواب خفته و مرگ خود بیدار و به حرکت به سوی نفس وادارد. وی معتقد است که در کتاب مثنوی رومی، انسان می‌تواند درمان دردها و دغدغه‌های ذهنی خود را پیدا کند و برای اندوه‌های ما، چاره‌ای ارائه دهد.
مولوی در زندگی ما
توفیق سبحانی، یکی از مولوی‌پژوهان ایرانی است که کتاب «زندگی‌نامه‌ی مولانا جلال‌الدین بلخی» را نگاشته است. وی در پاسخ به سوالی که برای دیگران می‌پرسند؛ مبنی بر این‌که دلیل پرداختن به آثار مولانا از سوی نویسندگان چیست، می‌گوید:
پرداختن به این‌که آثار این شاعر بلندمرتبه به چه درد ما می‌خورد، بسیار مهم‌تر از آن است که با شنیدن ابیات آن مانند «بشنو از نی چون حکایت می کند…» تنها به تشویق و به‌به گفتن بپردازیم.
از نظر توفیق سبحانی، ۲۶۰۰۰ بیت این شاعر، مانند دانه‌های مروارید، ارزش‌مند و نیازمند حفاظت است. او معتقد است که ابیات مولوی کاربرد یک‌سانی ندارند و باید به این پرداخت که آثار وی در چه دوره‌هایی از عصر امروزه مفید است.
مولوی در داستان
کتاب ملت عشق، نام کتابی است که الیف شافاک، نویسنده و فعال حقوق زنان فرانسوی، آن را منتشر کرده است. در این کتاب، دو روایت موازی وجود دارد و داستان به زنی متاهل و یهودی، خانه و غمگین می‌پردازد. در روایت دوم این کتاب، داستان به زندگی رومی و رابطه‌ی وی با شمس می‌پردازد.
در این کتاب، اللا، زن یهودی، با شروع کار در انتشاراتی، کتابی به نام “کفر شیرین” را دریافت می‌کند. او با خواندن این کتاب، با تصوف آشنا می‌شود و زندگی‌اش دچار دگرگونی و تحول می‌گردد. در کتاب “کفر شیرین” که به رابطه‌ی الهام‌بخش و قوی بین شمس و رومی پرداخته است، علت نوشته شدن کتاب “مثنوی” توسط مولانا، عشق رومی به شمس بیان می‌شود.
هم‌اکنون کتاب‌های متعددی از نویسندگان خارجی و داخلی برای شناخت مولوی، حفظ آثار و انتقال افکار وی نگاشته شده است که از آن‌جمله می‌توان به این آثار اشاره کرد:
مولانا، دیروز تا امروز، شرق تا غرب از فرانکلین لوئیس
قصه‌ی قصه‌ها و باغ سبز از محمد علی موحدی
سروش قونیه از عبدالکریم سروش
محمد علی موحد، مصحح مثنوی مولوی در برنامه‌ای که برای بزرگ‌داشت مولوی در سال ۲۰۰۷ برگزار شد، این‌طور از شخصیت و آثار مولانا یاد کرده بود:
مولوی کالایی قابل خرید و فروش نیست بلکه او چیزی گسترده از یک شی است. او همان‌قدر که به ایران کهن ارتباط دارد، به جهان نیز مرتبط است. مولانایی که شعرش به زبان فارسی، آرام‌گاهش در قونیه ترکیه و القاب او رومی و بلخی است…