در این مطلب به بررسی و معرفی پنج رمان تحسین‌شده‌ی ایرانی، از نویسندگانی از دوره‌های متفاوت پرداخته‌ام. اکثر این آثار در دنیا شناخته شده هستند و به زبان‌های زیادی ترجمه شده‌اند؛ به عبارتی این کتاب‌ها، بار معرفی ادبیات ایران به دیگران را بر دوش می‌کشند.
یک از پنج: بوف کور
«بوف کور» یکی از بزرگترین و مشهورترین آثار ادبیات ایران به‌شمار می‌رود. «صادق هدایت» در این کتاب، که هم‌زمان از اولین و بزرگترین آثار سورئالیستی ایران به‌شمار می‌رود، شیوه‌ای از داستان نویسی مدرن را به‌کار گرفته که برای اولین بار در ایران، توسط این نویسنده به ایرانیان معرفی شد و بعدها در ادبیات ایران و شیوه‌ی داستان‌نویسی تاثیر شایان ملاحظه‌ای گذاشت. این کتاب به فرانسه، آلمانی، عربی و انگلیسی ترجمه شده است.
بوف کور در دو بخش روایت می‌شود. داستان از بازگو کردن روزهای زندگی یک نقاش قلمدان شروع می‌شود. این نقاش در نزدیکی شهر ری در کلبه‌ای کوچک و دور از شهر در تنهایی و انزوا زندگی می‌کند. او روزهای زندگی‌اش را با مستی، افیون و کار پر کرده و به شکل بیمارگونه‌ای در میان وهم و واقعیت دست و پا می‌زند و در چرخه‌ی بی‌پایان توهمات وهم‌آلود و افسرده‌گونه‌اش گیر افتاده‌است. روزی به طور اتفاقی، دختری بسیار زیبا با چشمانی افسونگر را در نزدیکی خانه‌اش می‌بیند، دختر با حال نزاری خود را به خانه‌ی نقاش می‌رساند. نقاش، دیوانه‌وار عاشق و دلباخته‌ی این دختر شده و علاقه‌ی جنون‌آمیزی نسبت به او پیدا می‌کند. در این حین، این دختر به صورت اسرارآمیزی جان می‌دهد. نقاش، به ترفندی چشمان دختر را باز نگه می‌دارد و چشمانش را نقاشی می‌کند. در ادامه، نقاش گلدانی قدیمی پیدا می‌کند که دو چشم، درست مانند همان دوچشمی که خود از دختر نقاشی کرده است، روی آن نقش بسته است. در بخش دوم، حال و هوای داستان کاملا تغییر کرده و از آن فضای تب‌آلود و وهم‌گونه‌اش کاسته می‌شود. داستان چند سال به عقب بازگشته و به بررسی زندگی نقاش می‌پردازد. نکته‌ی جالب، ارتباطی است که این دو بخش به یکدیگر دارند. با خواندن بخش دوم کتاب، اتفاقات بخش اول برای خواننده واضح شده، و دلیل و علت وقوع هر اتفاق را میفهمد. پایان کتاب بسیار قوی و تا حدی حیرت‌انگیز و ترسناک است.
بخش عظیمی از کتاب در بین وهم و واقیعت معلق است. اتفاقات مثل توده‌های ابر در یکدیگر فرو می‌روند و یک اتفاق، یک فضا، یک توصیف، ناگهان جای خودش را به یک اتفاق دیگر می‌دهد. گویی که خواننده و نقاش، دریک مستی بی‌پایان گیرافتاده‌اند و درک درستی از اطرافشان ندارند. قلم بی‌اندازه زیبا و منحصر به فرد صادق هدایت زیبایی غیرقابل وصفی به این کتاب داده است که خواننده را مسحور خود می‌کند.
«صادق هدایت»، نویسنده، مترجم و روشنفکر ایرانی متولد ۲۸ بهمن سال ۱۲۸۱ بود. صادق هدایت را یکی از «پدران داستان‌نویسی مدرن ایران» می‌دانند. علاوه‌بر داستان‌ها و رمان‌های او، آثار ترجمه شده توسط او نیز شهرت زیادی دارند. همچنین صادق هدایت اولین فرد ایرانی است که متونی از زبان پارسی میانه یا همان پهلوی را به فارسی امروزی برگردانده است. در ۱۵ سالگی در مدرسه‌ی سن‌لویی که مدرسه‌ای فرانسوی بود به تحصیل پرداخت. به گفته‌ی خود او اولین آشنایی‌اش با ادبیات جهان در این مدرسه آغاز شد. او در این مدرسه به کشیش ادبیات فارسی یاد می‌داد و کشیش او را با آثار فاخر ادبیات جهان آشنا می‌کرد. صادق هدایت از دوره‌ی جوانی گیاه‌خوار شد و تا پایان زندگی‌اش هم گیاه‌خوار بود. او معتقد بود اگر انسان بخواهد دست از جنگ بردارد، باید اول از کشتن و خوردن حیوانات دست بکشد. سرانجام در فروردین سال ۱۳۳۰، هدایت بعد از چندبار اقدام به خودکشی، در ۴۸ سالگی در پاریس با گاز خودکشی کرد. «زنده‌به‌گور»، «سه قطره خون»، «سگ ولگرد» و «فوائد گیاهخواری» از دیگر آثار این نویسنده به شمار می‌روند.
دو از پنج: سمفونی مردگان
«سمفونی مردگان» تحسین‌شده‌ترین اثر «عباس معروفی»، رمان‌نویس، نمایشنامه‌نویس، شاعر، روزنامه‌نگار و ناشر ایرانی است.
داستان کتاب حول محور آیدین، پسر شاعر، اهل ادبیات و روشنفکری می‌چرخد که در یک خانواده‌ی بازاری با عقاید سنتی گیر افتاده است. خانواده‌ی اورخانی چهار فرزند دارد، آیدین و آیدا، خواهر و برادر دوقلو که هیچ‌گاه مطابق میل خانواده و پدرشان رفتار نکرده‌اند و عواطف و روحیات لطیفی دارند، یوسف، که به تقلید سربازان چترباز روس، در کودکی خود را از بلندی به پایین پرت می‌کند و در سرتاسر رمان مانند تکه گوشتی، کنار خانه افتاده است و اورهان، پسر محبوب پدر که حرف‌ها و دستورات پدر را بدون سوال و جواب اجرا کرده و در حجره‌ی بزرگشان در بازار مشغول کمک به پدر است. پدر خانواده، فردی مستبد و کنترل‌گر و نمایانگر الگوهای مرد ستنی ایرانی است و مادر خانواده، زنی است که علی‌رغم حضور و مشاهده‌ی همه چیز، هیچ واکنشی نشان نمی‌دهد، اعتراض نمی‌کند، دخالت نمی‌کند و تنها نظاره‌گر ظلم پدر به فرزندانش است.
در سمفونی مردگان همه‌ی شخصیت‌ها نماد هستند. در یک نگاه کلی، آیدین، نماد روشنفکران، نویسندگان و شاعران است و پدر و اورهان، نمایانگر جامعه‌ی سنتی ایران هستند. این جامعه، هر روز بیشتر از دیروز عرصه را بر روشنفکران تنگ کرده. این جامعه شاعر و نویسنده را، که مانند فرزند خودش است و باید به وظیفه‌اش در قبال او، که کمک به رشد و پیشرفت اوست به انجام رساند، هر روز بیشر از پیش از خود می‌راند و روح و شخصیت او را نابود می‌کند، غافل از آنکه نابودی و آتشی که به جان فرزند بیوفتد، شلعه‌هایش دامن خانواده را نیز می‌گیرد. داستان در اردبیل اتفاق می‌افتد و از جایی آغاز می‌شود که اورهان، دارد دنبال آیدین می‌گردد و حاضر است برای یافتنش دست به هرکاری بزند. داستان بازی با زمان بسیار زیبایی دارد و مدام با یک تداعی، به گذشته می‌رود و مدام در زمان در حال سفر است. یک بو، یک مزه، یک صدا، داستان را از خط زمانی‌اش خارج کرده و به تصویر خاطره‌ای دور یا نزدیک از آن اِلِمان می‌برد. در آخر، تمام این تکه‌های شکسته کنار هم قرار گرفته و تصویری کامل و بی‌نقص اما بسیار دردناکی را برای خواننده می‌سازند. این اثر به زبان‌های انگلیسی، آلمانی، عربی، فرانسوی، ترکی و کردی ترجمه شده است.
«عباس معروفی» نویسنده‌ی مشهور ایرانی است. معروفی بعد از انقلاب، با مشکلات و فشارهای بسیار زیادی از جانب دولت رو به رو شد و سختی‌های زیادی کشید، به طوری که سرانجام مجبور به مهاجرتی ناخواسته به آلمان شد. معروفی علاقه‌ی بسیار زیادی به صادق هدایت داشت و در آلمان بزرگترین کتابفروشی فارسی زبان اروپا را تحت عنوان «خانه‌ی هنر و ادبیات هدایت» تاسیس کرد. سرانجام عباس معروفی در شهریور سال ۱۴۰۱ بعد از سال‌ها مبارزه با بیماری سرطان در ۶۵ سالگی از دنیا رفت. زمانی که معروفی از ابتلای خود به این بیماری خبر داد گفت: «سیمین دانشور به من گفت: غصه یعنی سرطان! غصه نخوری یکوقت، معروفی! و من غصه خوردم.» از دیگر آثار این نویسنده می‌توان به «سال بلوا»، «نام تمام مردگان یحیاست» و «تماما مخصوص» اشاره کرد.
سه از پنج: سووشون
سخن از خانم دانشور به میان آمد؛ «سووشون»، اولین رمان و اثر بسیار تحسین‌شده‌ی خانم «سیمین دانشور»، نویسنده‌ی مشهور ایرانی است. سووشون اولین بار در سال ۱۳۴۸ منتشر شد. این رمان به ۱۷ زبان زنده‌ی دنیا ترجمه شده است.
داستان کتاب سووشون در سالهای پایانی جنگ جهانی دوم، یعنی در زمان اشغال کشور توسط نیروهای متفقین و در شهر شیراز، رخ می‌دهد. نیروهای انگلیس جنوب ایران، از جمله شیراز را اشغال کرده‌اند؛ در این بین، تمرکز کتاب بر زندگی خانواده‌ای است که به علت حضور بیگانگان در کشور، زندگی‌شان روز به روز پیچیده‌تر و دشوارتر می‌شود. شخصیت اصلی، زنی است به نام زری، که زنی متاهل و خوشبخت است، پسری کوچک دارد و همسری به نام یوسف که عاشقانه دوستش می‌دارد. زری در عین‌حال که، می‌توان گفت، در تعریف یک زن سنتی ایرانی جای می‌گیرد، در تلاش برای پیدا کردن هویت فردی و مستقل خود، و در همین بین، در تلاش برای محافظت از خانواده‌ی خود است. او همیشه مانند یک زن سنتی ایرانی عمل نمی‌کند و چارچوب‌ها و محدودیت‌های دوران خود را می‌شکند.
داستان از جایی آغاز می‌شود که، در یک مهمانی عقدکنان، یکی از مقامان انگلیسی از یوسف می‌خواهد بخشی از محصول زمینهایش را به آنها بفروشد. یوسف که قصد دارد مازاد محصول زمینهایش را به مردم قحطی‌زده‌ی شیراز اهدا کند مخالفت می‌کند. سووشون سراسر ایستادگی، مقاومت و محافظت است و این ایستادگی بارها در شمایل مختلف خود را آشکار می‌کند. زری خود در حال محافظت از خانواده‌ی کوچکش و به خصوص همسرش است و یوسف نیز، در کنار محافظت از همسر و فرزندش، در حال ایستادگی در برابر نیروهای انگلیسی و فشار آشناهایی است که به دنبال مقام و منصب، سعی دارند او را راضی کنند تا بیش از پیش، دست از حق و حقوق خود بکشد. در تمام کتاب، روایت مبارزه‌ی این خانواده با بیگانگان یا انسان‌های فرصت‌طلب مطرح می‌شود.
اسم کتاب از سووشون یا مراسم سیاووشان یا سوگ سیاوش برگرفته شده که عنوان مراسمی است که در دوران پیش از اسلام در سوگواری برای سیاوش، قهرمان افسانه‌ای ایران باستان برگزار می‌شده‌است. سیاوش بسیار غریبانه کشته شد و از خونِ برزمین‌ریخته‌ی او، گیاهی رویید. رشد کردن گیاه از خون جاری بر زمینِ سیاوش، استعاره‌ای است از بیداری و قیام مردم در برابر ظلم و ستم.
«سیمین دانشور» نویسنده و مترجم ایرانی متولد هشتم اردیبهشت سال ۱۳۰۰ است. سیمین دانشور نخستین زن ایرانی بود که به صورت حرفه‌ای در حوزه‌ی ادبیات فارسی داستان نوشت. خانم دانشور به همراه همسرش «جلال آل احمد»، عضو «کانون نویسندگان ایران» بودند. خانم دانشور همچنین در انتخابات فروردین سال ۱۳۴۷، به عنوان رئیس کانون نویسندگان ایران انتخاب شد. سیمین دانشور، سرانجام در ۹۰ سالگی بعد از یک دوره بیماری، در خانه‌اش درگذشت.
چهار از پنج: همسایه‌ها
وقتی صحبت از بهترین نویسندگان و بهترین آثار ادبیات ایران به میان می‌آید، شنیدن نام بعضی از نویسندگان حتمی است.
«احمد محمود» نویسنده‌ی مشهور ایرانی در سال ۱۳۱۰ در اهواز به‌دنیا آمد. احمد محمود بعد از کوتای ۲۸ مرداد و زمانی که ۲۲ سال داشت، دستگیر و به مدت شش ماه در اهواز زندانی بود. بعد از آزاد شدن از زندان، به دانشکده‌ی افسری رفت تا پس از گذراندن دوره‌ای شش‌ماهه با درجه‌ی ستوان‌سومی به خدمت نظام اعزام شود. او به همراه بسیاری از افسران عضو حزب توده، در پایان این دوره دستگیر و زندانی شدند. احمد محمود پنج سال در زندان و در شهرهای مختلف از جمله تهران، شیراز، جهرم و لار زندانی تبعیدی بوده است. او نوشتن رمان «همسایه‌ها» را در ۳۲ سالگی آغاز کرد و زمانی که ۳۵ ساله بود نوشتن آن را به پایان رساند. احمد محمود در ۷۰ سالگی، بعد از یک دوره درگیری با بیماری ریوی و تنگی نفس، در بیمارستان مهراد تهران از دنیا رفت. این نویسنده در امامزاده طاهر کرج به خاک سپرده شده است.
داستان کتاب «همسایه‌ها» از زبان پسری پانزده ساله به نام خالد روایت می‌شود. روایات این کتاب در شهر اهواز و در دوران قبل از کودتای ۲۸ مرداد، در دوران نهضت ملی شدن نفت در فاصله سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰ اتفاق می‌افتند. خانواده‌ی خالد وضع خوبی ندارند، آنها در یک محله‌ی فقیر نشین، در یک خانه همراه با هفت خانواده‌ی دیگر زندگی می‌کنند. خالد که در ابتدای رمان پسری بازیگوش است و زندگی‌اش را به شیطنت‌های بچه‌گانه می‌گذارند، در پی اتفاقی پایش به کلانتری باز شده، و این اتفاق باعث آشنایی او با گروهی سیاسی و به دنبال آن، وارد شدن او به دنیای سیاست می‌شود. رشد شخصیتی و فکری خالد، یکی از زیباترین عناصر موجود در این کتاب است. آن نوجوان پانزده ساله‌ی بی‌تجربه، رفته رفته پخته‌تر شده و بیشتر با حقایق تلخ و شیرین زندگی آشنا می‌شود.
انگار لاشه گوسفندى را که به نشپیل قصابی آویزان کرده باشی دست‌هایم آویزان می‌شوند. گردنم زود خسته می‌شود. حس می‌کنم که خون دارد تو کاسه‌ی سرم جمع می‌شود باز سرم را بالا می‌گیرم باز گردنم خسته می‌شود. خون مثل دریا تو کاسه سرم موج می‌زند دارم خفه می‌شوم ناگهان مثل لوله آفتابه یکهو از سوراخ‌های دماغم خون بیرون می‌زند.
همسایه‌ها از نشر امیرکبیر منتشر شده است. از دیگر آثار این نویسنده می‌توان به «زمین سوخته»، «دیدار»، «مدار صفر درجه»، «درخت انجیر معابد» و «داستان یک شهر» اشاره کرد. بیشتر آثار او به مسائل اجتماعی-سیاسی می‌پردازند و پلات بیشتر داستان‌هایش در خوزستان است.
پنج از پنج: سالهای ابری
«سالهای ابری» رمانی منتشر شده در دو جلد اثر «علی‌اشرف درویشیان» نویسنده‌ی کرد ایرانی است. این رمان یک رمان اجتماعی است که در سبک رئالیسم نوشته شده و به عقیده‌ی بسیاری، به نوعی بازگو کننده‌ی زندگی خود نویسنده است.
قهرمان کتاب، بچه‌ی سه-چهار سالهای است به نام شریف داوریشه. در این کتاب داستان زندگی شریف از زمان کودکی تا نزدیک به چهل سالگی او بیان می‌شود. شریف، فرزند اول خانواده‌ای بسیار فقیر، سنتی و خرافاتی است. رمان، با به دنیا آمدن فرزند سوم این خانواده آغاز می‌شود. هرچه شریف بزرگ‌تر شده و درک درست‌تر و دقیق‌تری از محیط اطرافش به دست می‌آورد، بیشتر متوجه رنج و عذاب خانواده‌اش و ظلم و ستم وارده بر آنها و افراد تهی‌دست دیگر در جامعه می‌شود. رفته رفته شریف تحت تاثیر دایی‌اش و فردی به نام آقا مرتضی، تبدیل به شخصیتی سیاسی-انقلابی شده و با مخالفت و مبارزه با حکومت پهلوی می‌پردازد.
«علی‌اشرف» درویشیان نویسنده و پژوهشگر کرد ایرانی است. علی‌اشرف درویشیان در خانواده‌ای کارگر در محله‌ی آبشوران به دنیا آمد. درویشیان هم در دوره‌ی پهلوی و هم در دوره‌ی حکومت جمهوری اسلامی به دنبال اعتراض در پی سانسور نوشته‌هایش بارها دستگیر و ممنوع‌القلم شد. علی‌اشرف درویشیان در سال ۱۳۹۶ و در سن ۷۶ سالگی بر اثر سکته‌ی مغزی از دنیا رفت. از دیگر آثار معروف این نویسنده می‌توان به «آبشوران»، «از این ولایت»، «فصل نان» و «همراه آهنگ‌های بابام» اشاره کرد.